De relevantie van de roman in genderperspectief

Beeld Marlijn Metzlar

De roman is al tijden onderwerp van debat. De belangrijkste claim die hierbij wordt gemaakt is dat deze vorm van literatuur niet meer relevant is in de huidige digitale samenleving. Met dit artikel doe ik graag een duit in het zakje van het pleiten vóór de hedendaagse roman. Hiervoor kijken we naar twee romans die bijna een eeuw van elkaar verwijderd zijn. Orlando, geschreven door Virginia Woolf, verscheen in 1928, ver vóór de digitale revolutie. En How to be Both, geschreven door Ali Smith, verscheen recenter in 2014.

Orlando
In Orlando volgt de lezer hoofdpersoon Orlando voor een aantal honderd jaar. Inderdaad, magisch. Maar tijdreizen is niet het enige betoverende element in Virginia Woolf’s roman. Halverwege het boek verandert Orlando namelijk op onverklaarbare wijze van geslacht. In de eerste helft van het boek is hij een jongeman en vanaf de tweede helft is ze een vrouw. Interessant hieraan is dat Virginia Woolf letterlijk benoemt dat deze biologische verandering geen enkele verandering veroorzaakt in Orlando’s persoonlijkheid. Een vrij vooruitstrevende en rebelse gedachte voor de tijd waarin persoonlijkheid en identiteit nog veel zwaarder dan nu werden bepaald door je geslacht. Bovendien benoemt Woolf dat Orlando zich niet per se identificeert met een van de twee binaire opties en zich zowel man als vrouw voelt. Virginia Woolf breekt hiermee met het binaire systeem en geeft de ruimte aan een in-between-optie. Hiermee erkent ze het verschil tussen iemands geslacht en genderidentiteit.

Woolf was haar tijd ver vooruit. Haar denkbeelden zijn verenigbaar met het kruispuntdenken van het intersectionele feminisme. De term kruispuntdenken (of intersectionaliteit) werd in 1989 geïntroduceerd door de rechtsgeleerde en activiste Kimberlé Crenshaw. Onderzoek van Karen Kaivola toont aan dat Woolf oog had voor de constructie van identiteit door diverse elementen. Dit betekent dat mensen nooit in één hokje passen. Door Orlando halverwege het boek van geslacht te laten veranderen en diens gedachten hierover te omschrijven, adresseert Woolf niet alleen aan de beperktheid van het binaire denken. Ze laat hiermee ook zien dat iemands gevoel ten opzichte van diens genderidentiteit kan veranderen door de tijd heen. Gender is fluïde en grenzeloos.

Virginia Woolf probeerde zelf als vrouw door te breken in een door mannen gedomineerde wereld. Ze erkent dan ook kundig dat hoewel de geslachtsverandering geen invloed heeft op Orlando’s genderidentiteit of persoonlijkheid, het wel degelijk diens rol in de samenleving bepaalt. Ze laat Orlando letterlijk benoemen dat vrouwen niet van nature gehoorzaam en kuis zijn, maar dat dit met veel saaie discipline wordt aangeleerd. Daarnaast wordt in het boek ook duidelijk dat Orlando’s bezittingen door diens transitie niet meer van hen zijn, omdat een vrouw hiertoe het recht niet had. Woolf levert hiermee kritiek op de genderrollen in de geschiedenis en het geeft haar boek een extra politieke lading. Iets wat typisch is voor modernistische literatuur.

How to be Both
Ali Smith (1962) wordt ook wel de ‘Schotse schrijfster in afwachting van een Nobelprijs’ genoemd. Haar schrijfstijl reikt terug naar de modernistische trend waar Virginia Woolf deel van uitmaakte. Smith is onderdeel van de huidige literaire trend: het metamodernisme. Een beweging in de literatuur die as we speak nog wordt gedefinieerd. In How to be Both adresseert Smith genderrollen op diverse manieren. Als lezer volg je de twee hoofdpersonen Francescho en George. Francescho is de geest van een vrouwelijke schilder uit de renaissance die zich als man verkleedde zodat ze mocht werken, en George is een 16-jarig meisje in de 21ste eeuw dat rouwt om haar overleden moeder.

George herinnert zich diverse interessante gesprekken over gender met haar moeder. Bijvoorbeeld toen George in gesprek was met haar moeder: “[i]s the artist a woman or a man? Do either of those things matter? her mother says. (…) Male or female? It can’t be both. It must be one or the other. Who says? Why must it? her mother says.”^[1] Conventies rondom genderbinariteit worden op deze manier bevraagd. Met telkens dezelfde conclusie: dat de grenzen arbitrair zijn. Onderzoekers Timotheus Vermeulen en Robin van den Akker tonen aan dat de gesprekken tussen George en haar moeder precies de tendens van het metamodernisme omvatten: een grenzeloos compromis.

In de tweede verhaallijn zien we dat Francescho speelt met haar genderexpressie, omdat ze als vrouw in het renaissancetijdperk geen baan als schilder zal vinden. Francescho identificeert zich niet sterk met haar gender of geslacht. Ze benoemt bijvoorbeeld expliciet dat haar sekse en gender irrelevant zijn voor haar persoonlijkheid. In een interview met The New York Times zegt Smith hierover dat je nooit het ene kunt zijn zonder in sommige manieren het andere te zijn. Het gaat volgens haar om tolerantie en verzoening met alle mogelijkheden en in-betweens.

In-between Smith en Woolf
Hiermee zien we dat Smith ook aandacht heeft voor de in-between-status, zoals we eerder zagen bij Virgina Woolf. De schrijfsters overlappen hiernaast ook in hun focus op de rol van vrouwen door de geschiedenis heen. We zagen eerder al de kritiek die Woolf leverde op genderrollen. In How to be Both wordt deze kritiek duidelijk door Francescho’s motivatie voor haar transitie: de kansenongelijkheid die ze als vrouwelijke schilder ervaart. Het blijkt ook uit een gesprek in het gezin van George, wanneer George aangeeft de aanhef ‘Miss’ te prefereren ten opzichte van ‘Ms’, en haar moeder opmerkt dat ze te jong is om het politieke gewicht hiervan te begrijpen. Onderzoeker Sonya Andermahr stelt dat How to be Both duidelijk politiek gelaagd is, wat opnieuw in lijn is met de modernistische traditie en Virginia Woolf’s werk.

Taalgebruik
Als mens hebben we behoefte aan verhalen; uit nieuwsgierigheid, leergierigheid of voor vermaak. Deze verhalen verschijnen bijvoorbeeld in een roman als medium. Door de digitale revolutie zijn er echter meer spelers op de markt gekomen die onze behoefte naar verhalen bevredigen: radio, televisie, films, podcasts, Netflix, noem maar op. De roman heeft er dus aardig wat concurrentie bij gekregen. Het onderscheidende karakter van de roman zit hem in diens tekstualiteit. Omdat de roman als medium puur hieruit bestaat doet het iets wat beeldende media niet kan. In zowel Orlando als How to be Both vinden we voorbeelden van hoe uniek de kracht van tekst kan zijn.

Het modernisme staat bekend om de bijhorende stream of consciousness technique. Deze techniek is aanwezig in zowel Orlando als How to be Both. Het geeft je een gedetailleerd inkijkje in iemands gedachten. We denken nu eenmaal niet in volledige zinnen, we maken niet iedere gedachte af en in ons hoofd gaan we vaak van de hak op de tak. Woolf en Smith hebben deze techniek beiden onder de knie en weten de lezer zo volledig bij de gedachten van hun hoofdpersonages te betrekken. Daarbij komt dat ze naast de initiële gedachten, veel ruimte vrijmaken voor zelfreflectie van de hoofdpersonages. Hierdoor volgen we het volledige gedachtenproces en de ontwikkelingen hieromheen van dichterbij dan waar bijvoorbeeld bij een film sprake kan zijn. 

Daarnaast is het interessant hoe er binnen literatuur vrij soepel een shift kan worden gemaakt van de hoofdpersonages naar een alleswetende verteller of naar de schrijfster zelf. Woolf kaart bijvoorbeeld letterlijk in haar boek aan dat ze als schrijfster ervoor kiest om Orlando ná diens transitie andere persoonlijke voornaamwoorden te geven. Niet omdat Orlando verandert is, stelt Woolf, maar omdat de maatschappij erom vraagt.

De roman is niet per se een beter medium dan een ander. Alle verschillende media zijn uniek en hebben ieder hun eigen manier van het overbrengen van verhalen. Juist daardoor zijn ze allemaal relevant, dus ook de roman.

De roman leeft
Mijn eigen onderzoek aan de Radboud Universiteit, zoals ik hierboven kort heb weergegeven, laat zien dat de roman inhoudelijk niet aan waarde heeft ingeleverd. Het onconventionele karakter van (sommige) literatuur van bijna 100 jaar geleden, en het verzet tegen hokjes-denken, is nog steeds te vinden in hedendaagse literatuur. De roman zorgt nog steeds voor verbredende perspectieven, nieuwe benaderingen en een andere kijk op bestaande conventies. In het geval van de besproken boeken wordt bijvoorbeeld met open vizier en vrijelijk gesproken over het thema gender, terwijl deze vrijheid niet altijd zo vanzelfsprekend was en is. Zo lijkt Ali Smith in de voetsporen van Virginia Woolf te treden en de relevantie van de roman te bewijzen. De digitale revolutie heeft deze relevantie niet afgezwakt, maar ons in gemak voorzien van een e-reader waardoor het meenemen van boeken en daarmee het verbreden van ons perspectief des te makkelijker is.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

[1] How to be Both, Ali Smith (2014), 7-8.