Feminisme in de Moeminvallei

Beeld door Nadine Colijn - Feminisme in de Moeminvallei

Ik zou graag geloven dat ik vroeger al de feministische insteek van de Moemins doorhad en ze daarom zo leuk vond. Toch denk ik dat ik vooral viel voor de liefelijke karaktertjes en de diverse avonturen die de Moeminfamillie beleefde in de pitoreske Moeminvallei. Nu ik, jaren later, de feministische ondertoon van deze Finse creatie van Tove Jansson ontdek, waardeer ik de Moeminvriendjes des te meer.

Kunstenaarsgezin Jansson
Tove Jansson (1914-2001) werd geboren in Helsinki als dochter van beeldhouwer Viktor Jansson en grafisch ontwerpster en illustrator Signe Hammarsten. Het was voor zowel Tove als haar twee broers vanzelfsprekend dat zij ook een artistieke carrière nastreefden. Voor Tove betekende dit wel een aanzienlijk zwaardere weg dan voor haar broers. Van hun moeder werd bijvoorbeeld verwacht dat haar kunst op de tweede plaats kwam, na de zorg voor het huishouden en haar drie kinderen. Maar, zo bleek later: Tove zou het anders doen.

Op zestienjarige leeftijd begon ze haar studie aan Konstfack in Stockholm, een hogeschool op het gebied van kunst, ambacht en design. De nijlpaardachtige wezentjes die later de Moemins werden, bleken al snel haar signatuur. De figuurtjes slopen haar illustraties binnen en kregen in 1945 hun eerste boek: De Moemins en de Grote Overstroming. Haar laatste Moeminboek verscheen in 1971: De Moeminvallei in November. Ze ontving in 1953 de Nils Holgersson-plaket voor de Moemins en in 1966 de Hans Christian Andersenprijs voor haar hele oeuvre. De Moeminsverhalen werden ook tot tv-serie verwerkt en de Moemins zelf groeiden uit tot een merk.

Hoewel Tove zichzelf niet actief een feminist noemde, was ze dit zeer zeker. Sophia Jansson, Tove’s nichtje en huidige artistiek directeur van het merk Moemins, zegt in een interview met The Guardian dat Tove veel aannames van de maatschappij uitdaagde, voornamelijk over de rol van vrouwen. Ze trotseerde de conventies en dit maakte haar bijzonder.

In 2020 kwam een film over Tove’s leven uit, deze is te zien op Picl en vanaf 28 april 2021 ook op Pathé Thuis. 

Sterke vrouwen en verboden liefdes
Hoewel het in eerste instantie lijkt alsof gender en seksualiteit helemaal geen rol spelen in de Moeminverhalen, zijn deze thema’s onder de oppervlakte wel degelijk aanwezig. De verschillende personages dagen stereotypes uit en ondermijnen conventies. Bijvoorbeeld Kleine Muu, een heel direct meisje dat haar mening duidelijk ventileert. Haar karakter ondermijnt een aantal vooroordelen over vrouwen. Ze houdt bijvoorbeeld enorm van geheimen maar vertelt ze nooit door en ze komt vaak met rationele oplossingen wanneer anderen te sentimenteel naar een probleem kijken. Totaal geen emotionele roddeltante dus! Moeminmama lijkt op het eerste gezicht een stereotype huisvrouw: ze heeft een schort voor en draagt altijd een handtas. Tove baseerde dit personage echter op haar eigen moeder, die naast haar rol als moeder ook een begenadigd kunstenares was. Moeminmama beoefent haar eigen vorm van impliciet feminisme; ze kent alle Moemins door en door, accepteert iedereen voor wie die is en benadrukt dat juist onze verschillen ons uniek en mooi maken. Ook in de verhalen zelf ageert Jansson tegen het partiarchaat. In het boek Moeminpapa op Zee, bijvoorbeeld, wil Moeminpapa dat Moeminmama, kleine Muu en de Groke hem volgen. Het plot verloopt echter zo dat alle drie de vrouwen hun eigen narratief bepalen en in hun eigen kracht staan.

Naast heteroseksuele relaties in het openbaar had Tove Jansson ook homoseksuele relaties, in eerste instantie in het geheim. Homoseksualiteit werd in Finland namelijk pas in 1971 gelegaliseerd. Haar relatie met haar levenspartner Tuulikki Pietilä begon echter al in de jaren 50 en bleef tot haar overlijden in 2001. Jansson liet zich niet tegenhouden; niet in haar persoonlijke keuzes noch in het verwerken van homoseksuele relaties of verwijzingen hiernaar in haar werk. Een voorbeeld hiervan zijn de personages Tofsel en Bob. Deze twee haast identieke wezentjes zijn op de vlucht wanneer ze in de Moeminvallei aankomen. Ze lopen bijna altijd hand in hand en dragen een koffer mee. In deze koffer zit een robijn, die symbool staat voor hun verborgen liefde. Tofsel en Bob zijn een eerbetoon aan een van Jansson’s eerdere partners: Vivica Bandler. Jansson zei hierover dat niemand de taal van Tofsel en Bob begreep, maar dat was irrelevant. Het belangrijkste was dat zij zelf wisten waar het over ging. Tuulikki betreedt ook de Moeminvallei, en wel als het personage Too-Ticky. Too-Ticky kan alles repareren, maar benadrukt dat het belangrijk is te accepteren dat je niet altijd alles kunt ‘maken’. In een artikel in de Volkskrant, vertelt schrijver en Moeminexpert Sirke Haponnen over een moment uit de Moeminvallei dat haar is bijgebleven. Het hondje Sorry-oo vertelt Moeminmama dat het alleen van katten houdt en niet van andere hondjes. De altijd accepterende Moeminmama reageert hier liefdevol op: Het allerbelangrijkste is dat je van iemand houdt. Op deze wijze verwerkte Tove, zowel impliciet als expliciet, dat jij er als mens toe doet, precies zoals jij bent als individu.

Tove liet ook haar eigen verhaal niet door anderen bepalen. Ze koos ervoor niet te trouwen of kinderen te krijgen, ze leefde uiteindelijk openlijk samen met Tuulikki, verspreidde spotprenten van Hitler en wees Walt Disney’s aanbod af om het Moeminmerk te kopen. Volgens Sophie was haar tante niet bereid om een compromis te sluiten over haar overtuigingen. Haar werk spreekt voor haar: Dit ben ik, take it or leave it.

Spiegel voor de maatschappij
De Moeminvallei kent een breed palet aan personages. Naast de Moeminfamilie komen er diverse wezentjes langs, allemaal met hun eigen karaktereigenschappen. Door deze verschillende figuren ontstaat een heel interessante dynamiek, die de lezer allerhande lessen kan leren. Saskia de Bodt, bijzonder hoogleraar Illustratie aan de Universiteit van Amsterdam, vertelt in de Volkskrant dat ze de tijdloosheid van de Moemins vergelijkt met andere stripfiguren zoals Winnie de Poeh en Alice in Wonderland: “Alle figuren in bijvoorbeeld Winnie de Poeh zijn verdraagzaam, ze vormen met elkaar een ideale maatschappij, die je graag aan je kinderen zou willen nalaten. Dat geldt in zekere zin ook voor de Moemins. Het zijn herkenbare figuren, met heel karakteristieke eigenschappen.” Een voorbeeld hiervan is het verschil tussen de Hemuul en Snuisterik. De eerste lijken op Moemins maar zijn een stukje groter en ze nemen het leven erg serieus. Ze zijn geobsedeerd met het verzamelen van objecten en alles structureren. De Snuisterik is een vagebond die graag reist, weinig waarde hecht aan spullen en erg open-minded is. Waar de Hemuuls niet luisteren naar andermans mening en erg koppig zijn, staat Snuisterik juist altijd open voor meningen van anderen. Haponnen zegt hierover: “Veel mensen willen graag geloven dat ze net zo vrij zijn als het karakter Snuisterik, een natuurliefhebbende vagebond die in een tent leeft, maar eigenlijk zijn ze een Hemuul. Uiteindelijk is daar ook niets mis mee. In de Moeminvallei leer je juist dat iedereen met al zijn eigenaardigheden wordt geaccepteerd en samen kan leven. Alle karakters hebben eigenlijk minstens twee gezichten. Net als wijzelf. (Lachend:) Ik ben zelf ook een Hemuul. Dat beangstigde mij eerst, maar nu denk ik: het is oké. Ook de Hemuul bedoelt het goed.”

Op deze manier biedt de Moeminvallei een spiegel voor de samenleving, in een omgeving vol tolerantie en acceptatie. De verhalen laten je nadenken over jezelf en je omgeving. Dit alles met een positieve insteek. De Finse karaktertjes zijn allemaal imperfect op hun eigen manier, maar ze vervullen ieder een essentiële rol in de Moeminwereld. De dynamiek onderling reflecteert het ideaalbeeld van Tove; zo zou zij graag de mensen met elkaar zien omgaan. Sophie Jansson vindt het precies om die reden belangrijk dat de Moemins doorleven, ook nu hun schepper er niet meer is. Ze zet zich actief in voor het in stand houden van haar tante’s idealen. Het gedachtengoed van acceptatie, tolerantie en individualiteit is nog steeds relevant. Misschien zelfs nog wel meer in deze roerige tijden van globalisatie en polarisatie. Laten we wat meer naar de Moemins kijken en naar elkaar, zoals de Moemins dat doen.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier. 
Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.