Zwart-wit of grijs gebied? De Nederlandse popcultuur en racisme
Beeld door Suzanne Warringa2
Het is vaak onderwerp van een gespannen debat: racisme in Nederland. Voor veel (witte) Nederlanders is het moeilijk te erkennen dat het bestaat, maar tegelijkertijd is het alom aanwezig. Recent bracht presentator Sosha Duysker een persoonlijke docuserie uit, Uit de kramp, waarin ze witte Nederlanders uitdaagt hun rol in alledaags racisme te erkennen. Als we het onderwerp negeren, kunnen we er ook niets aan veranderen. Sosha’s serie zette me aan het denken: hoe manifesteert racisme zich in onze popcultuur? Wat weerspiegelen Nederlandse culturele producten? In dit artikel kijk ik naar de manier waarop racisme wordt gereproduceerd in onze popcultuur en wat representatie kan betekenen.
Voor je verder leest... Heb je al gedoneerd aan onze crowdfunding? Ter ere van ons 50-jarig jubileum geven we een fysiek tijdschrift uit en daar hebben we jouw hulp bij nodig. De crowdfunding vind je hier.
Wat is popcultuur?
Popcultuur - een afkorting voor populaire cultuur - is een verzamelterm voor alles wat te maken heeft met culturele ideeën die bepaald worden door- en bepalend zijn voor het overgrote deel van de bevolking. Het zijn dus populaire, herkenbare elementen van een cultuur zoals muziek, literatuur, mode en televisie. Wat wij zien, bekijken, lezen en luisteren wordt grotendeels beïnvloed door de trends van het moment. Maar waarom zijn sommige dingen grappig, hot of juist classic, terwijl andere dingen tegendraads zijn? Creëert popcultuur nieuwe ideeën, of reproduceert bestaande systemen?
Racisme in Nederland: bewust onbewust?
Niet omdat het lastig is om te herkennen, maar juist omdat het bespreken ervan soms onmogelijk lijkt. Antropologe Gloria Wekker beschrijft het zo: de onbereidheid en onverschilligheid van witte Nederlanders ten opzichte van hun koloniale verleden en alledaags racisme heeft te maken met hun ‘witte onschuld’. Witte onschuld beschrijft het zelfbeeld van Nederlanders als wit, tolerant en onschuldig, wat volgens dit idee betekent dat witte Nederlanders niets te maken hebben met het (koloniale) verleden en alledaags racisme. Het stelt hen vrij van beschuldigingen van racisme, en maakt het benoemen van racisme juist racistisch – een slimme verdraaiing van schuld. Deze zogenaamde kleurenblindheid zorgt ervoor dat elke beschuldiging van racisme niet kan worden aangekaart en dat als mensen van kleur dat wel doen, witte mensen bepalen wat wel of niet racistisch is. Kleurenblind racisme reproduceert in feite de onderdrukkende systemen die kleurenblinde Nederlanders niet (willen) zien.
Nederlandse popcultuur en racisme
Nederlandse populaire films, series, boeken en andere vormen van popcultuur kun je zien als een verlengstuk van de Nederlandse maatschappij. Want de realiteit is, degene die de programma’s maken, wie ze kijken en over wie ze gaan zijn hoofdzakelijk witte mensen. Terwijl het nou eenmaal zo is dat ongeveer 1 op de 8 mensen in Nederland niet-wit is. Toch zien we dat bijvoorbeeld op tv niet terug. En ja, dit klinkt misschien een beetje cliché of als iets wat je al vaak heb gehoord, maar het is nou eenmaal zo dat de mensen die de media maken bepalen wat grappig of gangbaar is. Als dat voornamelijk witte mensen zijn, kan je wel raden wat dat voor effect heeft. Gloria Wekkers onschuldsidee sluit hier bij aan. Veel witte Nederlanders, ook in de media, geloven dat zij het ‘recht’ hebben om racistische of seksistische uitspraken te doen onder het mom van vrijheid van meningsuiting. Een mening, grap of andere soort uiting kan nooit racistisch of onderdrukkend zijn; alles mag gezegd worden want Nederland is een vrij land.
Tuurlijk, het is heel goed dat er zoveel gezegd mag worden en dat vrijheid van meningsuiting een bestaand recht is. De vrije meningsuiting is een van de kernpunten van de mensenrechten. Maar waar ligt de grens tussen een uiting en onderdrukking? Zo naast elkaar lijken die twee woorden van elkaar te verschillen. Taalkundigen hebben echter vaak genoeg bewezen dat onderdrukking op basis van ras of etniciteit wordt versterkt door dingen als racistische grappen, aangedikte verhalen, of generalisaties. Logisch dus dat televisieprogramma’s, films en andere vormen van media ook kunnen bijdragen aan het onderhouden van racisme. Vrijheid van meningsuiting en (waaronder dus ook creatieve vrijheid) is voor iedereen een mensenrecht, maar dat geldt net zo goed voor het recht om niet gediscrimineerd te worden.
Johan Derksen, al jaren een vaste op de Nederlandse televisie, deed deze week een uitspraak in zijn programma Vandaag Inside over GroenLinks-PvdA-er Habtamu de Hoop. De Hoop maakt zich onder andere hard voor het maken van een brug tussen Friesland en Den Haag. Derksen reageerde op een video waarin De Hoop Fries sprak, waarna Derksen beweerde dat De Hoop geen echte Fries was omdat hij daar niet geboren was, ondanks dat hij daar zijn hele leven woonde. De gasten en het publiek van Vandaag Inside lachten mee. Met miljoenen kijkers elke week is de invloed van het programma en figuren zoals Derksen groot. In een reactieop de ophef over zijn opmerking zei Derksen overigens dat het niet racistisch bedoeld was en dat hij “gewoon een Afrikaanse jongen de Friese taal [zag] promoten met 18 miljoen in zijn zak”. Het is stuitend hoe normaal opmerkingen zoals die van Derksen zijn. Dit soort taal en beeld reproduceren de koloniale manier waarop er nog vaak nog wordt gekeken naar niet witte, bi-culturele mensen of mensen met een migratieachtergrond in Nederland. Toen er in de jaren 60 en 70 een grote hoeveelheid mensen uit voormalige koloniën naar Nederland kwamen werden deze groepen gezien als agressief, lui en weerstandig tegen de Nederlandse cultuur, in tegenstelling tot het witte Nederlandse zelfbeeld van “betrouwbaar, beschaafd en geregeerd door rede en intelligentie”. Deze hiërarchische ideeën zijn tot op de dag van vandaag voelbaar. Want zelfs al ben je opgegroeid in Nederland, als je niet wit bent, ben je geen ‘echte’ Nederlander. Of geen ‘echte’ Fries, volgens Derksen.
Dat de Nederlandse popcultuur racistische denkbeelden en stereotypen herhaalt is eigenlijk niets nieuws. Denk bijvoorbeeld aan Bredero’s komedie Moortje; de Sjors en Sjimmie-verfilmingen; en niet te vergeten het Zwarte Piet: allemaal zijn deze media deel geweest van onze nationale popcultuur. Een nieuwer voorbeeld van racisme jegens zwarte mensen in popcultuur is het boek (en de film) Alleen maar nette mensen, dat werd bejubeld om haar progressieve blik op de Nederlandse samenleving, en de schuine humor die werd toegepast op eeuwenoude stereotypen. Alleen zit het ‘m juist daar in: wat voor de ‘gewone’ autochtone Nederlander grappig is, kan voor de Nederlander van kleur een schadelijk beeld in stand houden. In Alleen maar nette mensen worden zwarte vrouwen in feite gereduceerd tot hyperseksuele objecten, wat bijdraagt aan het seksualiseren en marginaliseren van zwarte vrouwen in de Nederlandse samenleving. Op het nieuws en in talkshows wordt marginalisatie ook doorgevoerd. Witte Nederlandse columnisten en redactieleden namen in in de afgelopen jaren ongeveer 72 procent van de opinie artikelen op zich over onderwerpen die met de multiculturele samenleving, en specifieker moslims en de islam, te maken hadden. Zo worden moslims nog steeds gepresenteerd als probleemgroepen: ze worden meer dan strikt noodzakelijk in verband gebracht met criminaliteit, misdaad, misbruik van sociale voorzieningen, terrorisme, of een achterhaald wereld beeld. Weer slaat hier het idee van de superieure, onschuldige witte Nederlander toe.
"Wat we zien in de media is nooit totaal onschuldig. Het zegt altijd iets over de spanningen en machtsverhoudingen in een samenleving. Bestaande machtsverhoudingen, waaronder racisme, worden doorgegeven via populaire cultuur, ook zonder dat je het doorhebt."
- Dan Hassler-Forest, mediawetenschapper
Representation matters
Nu Nederland net zoals veel westerse samenlevingen door hun steeds groter wordende diverse bevolking ‘gedwongen’ wordt zich over haar imperiale, koloniale en racistische geschiedenis te buigen en verantwoordelijkheid te nemen, vinden er gelukkig steeds meer veranderingen plaats. Daar waar verschillende culturen en mensen die voorheen gescheiden waren, zijn er nu ‘contact zones’ waarin deze samenkomen in dezelfde ruimte. Veranderingen en confrontaties zorgen vaak voor ‘kramp’, hoe Sosha Duysker het noemt. In plaats van confrontatie uit de weg te gaan moeten we wit suprematisme, racisme en uitsluiting aankijken en aanpakken. Een term, een koloniaal standbeeld, een kunstwerk, een film of een boek: het zijn allemaal ‘zones’ in de Nederlandse popcultuur waar conflicten kunnen uitbreken en dialogen kunnen beginnen.
Waar dialogen naartoe leiden is representatie. Omdat ongelijkheid naast geschiedenis en geld wordt gevormd door beeldvorming, is het beeld dat geproduceerd wordt door middel van popcultuur erg belangrijk. Dat beeld wordt namelijk weer gevormd door representatie: wie en wat onze popcultuur domineren. Hoe vaak worden mensen van kleur bijvoorbeeld in beeld gebracht? Is er sprake van een eerlijke vertegenwoordiging onder experts, presentatoren of bronnen? En hoe worden zij in beeld gebracht? Representatieve, inclusieve beeldvorming in de media biedt zowel positieve effecten op de maatschappij als kansen voor mediamakers van kleur. Maar representatie in popcultuur mag nooit het einddoel zijn; het moet een stap zijn naar gelijkheid. Een diverse cast in een tv-programma bijvoorbeeld is betekenisloos als de verhaallijnen schadelijke stereotypen bevorderen. In plaats daarvan moet representatie doelbewust zijn. De (witte) Nederlander in machtsposities moet ervoor zorgen dat de inhoud die aan het grote publiek wordt voorgeschoteld de samenleving écht weerspiegelt, door hun eigen racisme in de ogen aan te kijken. Pas dan kan structurele verandering verder gaan dan onze popcultuur.
Help je mee om 50 jaar LOVER te vieren?
Dit jaar bestaat LOVER 50 jaar. Sinds de start in 1974 draait LOVER volledig op vrijwilligers en donaties. Om ons verleden te eren en ons jubileum te vieren maken we een fysieke uitgave. Daarvoor is - naast de tomeloze vrijwillige inzet van schrijvers en beeldmakers - ook geld nodig. Er is €3100 nodig om de productie en verzending van de fysieke uitgave te bekostigen en een evenement hieromheen te verwezenlijken. Wil jij meehelpen? Doneer dan aan onze crowdfunding bij Voordekunst. Vergeet ook zeker niet de tegenprestaties te checken!