Besmet met het merk van de slet

LOVER-redacteur Natasja van Loon las Ontaard Verklaard, de graphic memoir van de Britse stripauteur Una over de misogyne mechanismen van seksisme, seksueel misbruik, slut shaming en victim blaming die haar jeugd bepaalden. En omdat het allemaal net wat te herkenbaar was, liet het boek haar niet meer los...

Mijn moeder vertelde me een verhaal. Iets uit mijn jeugd, dat ze zelf ook pas had gehoord, nadat ze met mijn stiefvader over mijn #zeghet-bijdrage op LOVER had gesproken. Een vroegere klant van mijn stiefvader die voor zijn pensioen zelfstandig ondernemer was, had mijn gewraakte bijnaam van destijds, de spermaton uit Vaassen, ooit onder de neus van mijn stiefvader gewreven. ‘Ze zeggen dat je haar, als je haar onder haar kin kietelt, zo in bed kunt krijgen,’ voegde de klant er nog aan toe. Ik vond dat eigenlijk best heftig. Mijn stiefvader vond het ook heel erg en heeft het mijn moeder nooit verteld, pas toen ik mijn ervaringen in die tijd aan papier had toevertrouwd, kwam het ter sprake. ‘Ik heb het allemaal nooit geweten,’ zei mijn moeder, ‘en ik vind het zo erg voor je dat je dat hebt meegemaakt.’
Natuurlijk wist ze het niet, ik was zeventien en had noch de woorden, noch de ervaring, om te kunnen omschrijven wat me overkwam. Maar is het nu nog erg? ‘Wat erg is, is dat het niet eens uitzonderlijk is,’ zei ik tegen mijn moeder. ‘Dat is iets wat ik pas veel later leerde: hoeveel meisjes en vrouwen dit nog meer overkomt. Het is ook troostend: weten dat je niet alleen bent. Maar dat het zo vaak voorkomt is pas écht zorgwekkend. Want het is een onderdeel van een breder mechanisme, waarin mannen seksueel misbruik legitimeren door vrouwen als slet te brandmerken. Voor mij was dat het begin van mijn langzame coming-out als feminist.’
‘Het was zo’n naar bekrompen roddeldorp,’ zei mijn moeder, die inmiddels met stiefvader en al naar Turkije is verhuisd.
‘En dan vinden sommige mensen het gek dat ik niet meer terug naar Epe hoef,’ zei ik. Ik woon inmiddels al tientallen jaren in Amsterdam en we waren alleen voor de gelegenheid even terug op de Veluwe.
‘Laat het maar rusten,’ zei mijn moeder, maar toen ik daarna een wandeling maakte door de bossen zo dichtbij de plekken waar het allemaal was voorgevallen wist ik dat ik dat niet kon. Ik moest te veel denken aan het boek dat ik net gelezen had en waarin ik zoveel had herkend. Omdat het een graphic novel is, had ik het al voor Zone 5300 gerecenseerd, het tijdschrift over strips, cultuur & curiosa waar ik ook aan verbonden ben. Maar daar had ik er maar 250 woorden voor, dus die recensie werd niet erg persoonlijk. Terwijl het onmogelijk is voor iedereen met dit verhaal om je er níet persoonlijk bij betrokken te voelen. ‘De auteur had zelfs dezelfde dromen als ik destijds,’ zei ik tegen mijn moeder. Daarom nogmaals, uitgebreid en heel persoonlijk, een bespreking ervan voor LOVER.

Ontaard verklaard, het is een goede vertaling van de titel (Becoming Unbecoming in het Engels). Want dat is wat het is: je wordt ontaard verklaard. De auteur van het verhaal is de stripkunstenares Una – haar eigen naam beschouwt ze als besmet. Una groeide op in een kleinburgerlijke bekrompen gemeenschap die redelijk vergelijkbaar is met die uit mijn eigen jeugd. Ik kon niet nalaten om me af te vragen of de mechanismen die ze zo herkenbaar beschrijft – slut shaming en victim blaming als legitimatie voor seksueel misbruik - uitvergroot worden in zulke kleine dorpse gemeenschappen.
In Una’s geval hing er ook nog de schaduw van The Yorkshire Ripper overheen, een moordenaar die talloze vrouwelijke slachtoffers maakte alvorens hij gepakt werd. Het politieonderzoek is berucht door de vele fouten die erbij gemaakt zijn. In haar nawoord schrijft Una: ‘Centraal in Smith’s essay There is only one Yorkshire Ripper (Joan Smith, auteur van Misogynies dat voor Una een openbaring was, red.) staat het idee dat het groteske falen van de West Yorkshire Police bij het identificeren en aanhouden van Peter Sutcliffe, minder te doen heeft met ouderwetse politiemethoden dan met ouderwetse opvattingen tegenover vrouwen.’ De politie was ervan overtuigd dat de moordenaar het alleen op prostituees gemunt had en al vanaf de eerste misdaden staarde men zich blind op de levensstijl van sommige slachtoffers, die wel ‘van losse zeden’ moesten zijn. Aanwijzingen die niet aan deze aanname voldeden werden stelselmatig genegeerd.
Nu, op mijn zevenveertigste, lijkt het onvoorstelbaar dat er mensen zijn die tienerexperimenten kunnen veroordelen, maar ze zijn er, de klant van mijn stiefvader bewees het andermaal. Na de onvermijdelijke eerste, ietwat onhandige stappen op het liefdespad heeft Una al een reputatie als slet. Ze is dan pas veertien en dat stigma raakt ze de rest van haar tienertijd niet meer kwijt. ‘Zo werd ik een onbetrouwbare getuige en een perfect slachtoffer,’ schrijft ze. Kort daarop wordt ze helemaal verkracht. Ze vertelt het kort, bijna geabstraheerd, als al haar persoonlijke ervaringen die vaak prachtig poëtisch getekend zijn en juist daardoor schril afsteken tegen het feitenbombardement van het politieonderzoek en de gegevens over seksueel geweld waarmee ze haar relaas onderbouwt, dat bijna infografisch getekend is. Met die tegenstelling versterkt ze beide tekenstijlen waardoor het boek juist aan gravitas wint.

Eigen schuld, dikke dood
Ontaard Verklaard beschrijft levendig hoe het politieonderzoek de mechanismen van slut shaming en victim blaming in Una's gemeenschap juist aandraaide, niet alleen was het nu je eigen schuld wanneer je aangerand of verkracht werd, het was nu ook je eigen schuld als je werd vermoord. Had je maar een net meisje moeten zijn. Voor Una, die als tienjarige nog een kind is als ze voor het eerst wordt aangerand, heeft die sfeer desastreuze gevolgen voor haar zelfbeeld als vrouw. ‘Ik wist eigenlijk zelf niet eens wat er gebeurd was! Mensen spraken niet over volwassenen die kinderen gebruikten en misbruikten. Soms waren er vage aanwijzingen over vreemde mannen met snoep, maar daar kon ik helemaal niks mee. Ik zag helemaal geen snoep.’ Al aan het begin van haar verandering van meisje naar vrouw leerde ze om haar vrouwelijkheid te vrezen.

Ontaard Verklaard is geen boek dat zich gemakkelijk prijsgeeft, pas op pagina 40 werd ik door de volle lading van Una’s artistieke keuzes getroffen – en ik ben gewend aan beeldlezen. Infographics ogen aanvankelijk namelijk altijd wat generiek, en Una is spaarzaam met haar poëtische contrasten. En ook de ongebruikelijke leesrichtingen, teksten die soms om of door haar tekeningen meanderen, kunnen een leesuitdaging vormen. Niettemin is al wel meteen duidelijk dat het boek even urgent als noodzakelijk is – en toen ik bij Una’s terugkerende nachtmerries aankwam wist ik dat haar verhaal me niet meer zou loslaten, ook niet nadat ik het uit zou hebben. ‘Ik werd achtervolgd door iets onzichtbaars,’ schrijft ze en ze tekent er een witte wolf bij. Precies dat droomde ik ook, een witte wolf die voor de rest van de wereld onzichtbaar is.
‘Ik verlummelde heel wat dagen,’ vervolgt Una. ‘Niet in staat me te focussen of kalm te blijven. Van de kleinste ongemakken raakte ik buiten zinnen van frustratie en wanhoop. Tussendoor functioneerde ik goed genoeg om door te ploeteren, voetje voor voetje. Maar af en toe voelde ik me toch op de rand van het perron staan, in gedachten verzonken. (-) Er waren dagen dat ik me alleen maar oké voelde als ik was ondergedompeld in water, in bad’, met een verdronken Ophelia erbij, nóg een beeld dat ook mij vaak plaagde. Daarna volgen er weer feiten, die steeds opstandiger en met steeds meer verontwaardiging getekend zijn. Recente Britse statistieken die aantonen dat 98% van alle seksuele vergrijpen door mannen zijn gepleegd. Dat de verkrachting van een vrouw minder vaak tot veroordeling leidt dan de verkrachting van een man. Of de 547 moorden die er in 2011 en 2012 in Groot-Brittannië gepleegd zijn, waarvan er 210 verdachten mannelijk zijn en 25 vrouwelijk. 
De Yorkshire Ripper werd destijds bezongen tijdens voetbalwedstrijden, vertelt Una, maar zijn dertien slachtoffers kregen geen monument. Una sluit dus af met dertien portretten van hoe deze vrouwen er misschien uitgezien zouden hebben als ze nog in leven waren. Want Ontaard Verklaard is een aanklacht, maar het is ook Una’s monument voor hen, en voor alle vrouwen die net als zij met de gevolgen van misbruik proberen te leven.

‘Laat het rusten,’ zei mijn moeder. Ik dacht erover na tijdens mijn wandeling en vroeg me af of dat mogelijk is als het zo veel van je leven heeft bepaald. Van de dertig jaar die sindsdien voorbij zijn gegaan heeft het er minstens vijfentwintig zwaar beïnvloed, het laatste onderdeel van mijn leven dat erdoor gedicteerd werd was mijn seksualiteit en daar kwam ik pas vijf jaar geleden mee in het reine. Besmet met het merk van de slet. Ja, ik heb nu alles van de macht van dat brandmerk ontdaan, maar het heeft me gevormd, dat valt niet te ontkennen. Net als al mijn lotgenoten zal ik nooit weten wie ik geweest zou zijn zonder die ervaring. Kun je het dan laten rusten? Niet zolang er nog meisjes en vrouwen zijn die hetzelfde overkomt. 

Una - Ontaard Verklaard, 19,95 euro, uitgegeven door Soul Food Comics.