Actieheldinnen zonder bimbo-outfit

De mannelijke held doet het in actiefilms altijd goed. Maar wie smult van heldhaftige vrouwen, moet het doen met karikaturale pin-ups als Lara Croft en bovennatuurlijke creaturen als Buffy. Hoewel: er is een lichtpuntje. In het horror-, slasher- en fantasygenre zijn de ‘gewone’ stoere vrouwen in opkomst.

Wat is een held? Volgens Sherrie A. Inness is het een persoon die veel fysiek en emotioneel lijden te verduren krijgt, maar op het eind toch als ‘winnaar’ uit de bus komt.1 Inness deed onderzoek naar stoere vrouwen in de populaire cultuur. Heldenfilms te over, zo merkt zij op. Maar de heldinnenfilm blijft een ondergeschoven genre in actiefilmland.
Bovendien, signaleert Inness, zijn vrouwen nooit gewoon stoer. Vrouwelijkheid in combinatie met stoer zijn is altijd een issue waar iets mee moet in een film. Óf de heldin is duidelijk de uitzondering op de regel, waarbij haar vrouwelijkheid wordt ingezet als grappig element (Charlie’s Angels, Lara Croft). Óf ze heeft een bovennatuurlijke gave (Buffy, Charmed). Óf ze wordt geportretteerd als ‘one of the boys’ – het is wel een vrouw, maar ze gedraagt zich als een man (Dana Scully in The X-files). Kortom, een gewone stoere actieheldin wier vrouw-zijn niet hoeft te worden voorzien van aanhalingstekens of kanttekeningen, kom je in het doorsnee filmaanbod zelden tegen.
Op zich vervullen de bestaande heldinnen, hoezeer hun combinatie van vrouwelijkheid en heldhaftigheid ook wordt geridiculiseerd of voor bovennatuurlijk of onmogelijk gehouden, een belangrijke functie in onze beeldcultuur. Ze openen de verbeelding voor niet-traditionele vrouwenrollen en doorbreken daarmee het idee dat vrouwen per definitie slachtoffers zijn die gered moeten worden. Dat dit aanspreekt is wel te zien aan de grote schare vrouwelijke fans die deze stoere vrouwen hebben. Wie droomt er niet van om als Buffy het kwaad in de wereld te lijf te gaan of met de koel-analytische blik van Scully mysteries te ontrafelen? Je zou zeggen dat de tijd rijp is voor meer rechttoe-rechtaan actieheldinnen die de boventoon voeren.

Barbie-kut
In een klein deel van het actiefilmgenre is deze tijd al aangebroken. Zink maar eens in een bioscoopstoel tijdens het Amsterdam Fantastic Film Festival (AFFF), dat dit jaar voor de 24e keer werd gehouden. Titels als Mother of Tears en The Machine Girl verraden al dat vrouwen niet ontbreken in de horror-, slasher-, sciencefiction-, anime- en fantasyfilms die op dit festival te zien zijn. Het horrorgenre kent natuurlijk de traditionele ‘final girl’: dat ene mooie, verstandige en over het algemeen maagdelijke meisje dat het gevaar aangaat en als enige overleeft – en vaak zelfs het monsterlijke gedrocht weet te verslaan. Bekende horrorfilms als The Texas Chain Saw Massacre, Alien, Halloween, Friday the 13th en A Nightmare on Elm Street werken allemaal met een final girl. Over dit fenomeen is veel geschreven, omdat het vanuit feministisch oogpunt natuurlijk interessant is om te kijken waarom dit vooral door mannen gewaardeerde genre het meest aanspreekt als een vrouw de overwinnaar is.2
Een van de theorieën is dat het ‘monster’ het ultieme kwaad vertegenwoordigt – seksueel pervers, lelijk, gehaat – en de final girl in alles zijn tegenpool is, want maagdelijk, mooi en geliefd. De mannelijkheid en gruwelijkheid van het monster wordt als het ware nog verder uitvergroot door de vrouwelijkheid en lieflijkheid van de final girl. Zij doorbreekt dan wel de stereotiepe vrouwenrol, maar representeert nog steeds de traditionele vrouwelijke waarden. Ook het AFFF telde vele horrorfilms met een final girl (waarvan ik sommige overigens verfrissend losbollig en nieuwsgierig vond). En ik zou liegen als ik zou beweren dat de fantastische film gevrijwaard is van seksisme of stereotiepe vrouwbeelden als hysterische heksen, bimbo’s en gillende keukenmeiden. Mother of Tears bijvoorbeeld is een vrouw met niet alleen Barbie-borsten, maar ook een Barbie-kut (lees: de totale afwezigheid van een vagina). Haar tachtiger-jaren-punkoutfit, hysterische lachen en wellustige gekronkel moeten de kijker de stuipen op het lijf jagen. Een nogal platte verbeelding van een angstaanjagende vrouw. Maar tegenover dit soort misbaksels staat een grote variëteit aan meer interessante actieheldinnen.

Hanenkammen
De twee films die mij het meest verrasten waren Doomsday en Vexille. Het begon er al mee dat ik in de zaal pas doorkreeg dat dit films waren met een heldin in de hoofdrol. In de filmbeschrijving van Doomsday – ‘Apocalyptisch toekomstbeeld van de maker van THE DESCENT. Explosies en hanenkammen!’ – is geen enkele verwijzing naar een vrouwelijke hoofdrolspeler te vinden. In de aankondiging van Vexille – ‘VN-agente Vexille infiltreert in Japan op zoek naar verboden robottechnologie. Spectaculaire 3D-animatie’ – had ik het kunnen lezen, maar het tweede ‘e-tje’ in agente was mij simpelweg ontgaan. En normaliter krijg je als de sekse van de held niet zéér expliciet vermeld staat, altijd een man voorgeschoteld.
In Doomsday is het Majoor Eden Sinclair die de wereld redt van een vreselijk virus. Vexille is een agente die de wereld verlost van destructieve robottechniek uit Japan. Beide vrouwen dragen geen bimbo outfit die hun vrouwelijkheid grotesk maakt, maar zijn evenmin ‘one of the guys’. Uitzondering op de regel zijn ze ook al niet. In beide films zijn nog veel meer vrouwen te zien die zich goed weten te weren. En de heldinnen weten de wereld te redden zónder bovennatuurlijke gaven.

Zwarte humor
Minpuntje was wel dat ik hiervan moest genieten temidden van een grotendeels mannelijk publiek. Waar waren andere vrouwen zoals ik, die smullen van heldhaftige vrouwen? Dat vrouwen simpelweg niet van het ‘fantastische genre’ houden geloof ik niet. Xena the Princess Warrior, Buffy the Vampire Slayer, The X-files en Lara Croft hebben grotendeels vrouwelijke fans. Een mogelijke verklaring is het feit dat het AFFF vooral beroemd of berucht is vanwege de absurdistische slasherfilms en bloedstollende horror. Dat imago houdt de vrouwen wellicht uit de bioscoop. En dat vaste bezoekers tijdens de Night of Terror steevast ‘Hoer!’ roepen bij het zien van een vrouw op het filmdoek, is natuurlijk ook wel even schrikken voor vrouwen die onbekend zijn met de AFFF-tradities. Een typerend staaltje van de zwarte humor van het publiek en het hoge ‘bad taste’-gehalte van horror en slasher.
Dat het fantastische domein nog niet door vrouwen ontdekt is, valt misschien wel het beste af te lezen aan het aantal vrouwelijke regisseurs dat met een film op AFFF vertegenwoordigd was, namelijk nul. In dit genre worden films met stoere vrouwen totnogtoe gemaakt door mannen voor mannen. Een interessant verschijnsel dat vraagt om een feministische analyse. Het zou iets van doen kunnen hebben met het feit dat het fantastische genre flirt met het perverse. En wat is er perverser voor mannen dan vrouwen die zich niet aan hun genderrol houden… Maar vrouwen kunnen natuurlijk op geheel eigen gronden genieten van deze verfrissende heldinnen. Fantasie is gelukkig niet te vatten in hokjes.

Noten:
1 Sherrie Inness, Tough Girls – Women Warriors and Wonder Women in Popular Culture (University of Pennsylvania Press, 1999).
2 Bijvoorbeeld: Carol J. Clover, Men, women and chain saws: gender in the modern horror film (Londen: British Film Institute, 1996).