Antikapitalisme: een serie

Antikapitalisme beeld Azra Raap

Deze serie gaat over de olifant in de kamer, het onderwerp waar we het allemaal over zouden moeten hebben, maar waar het gesprek nog niet (vaak genoeg) over gaat: kapitalisme. Op de een of andere manier zijn we zo gewend geraakt aan die olifant dat we hem niet meer zien. We merken niet hoeveel ruimte hij inneemt en hoe verpletterend zijn aanwezigheid is. Kapitalisme is zo vanzelfsprekend geworden dat we niet nadenken over hoe het anders zou kunnen, terwijl dat misschien wel nodig is. Want kapitalisme ligt ten grondslag aan heel veel problemen op deze wereld.

In deze serie bestudeer ik hoe kapitalisme ons leven beïnvloedt en wat het verband is tussen kapitalisme en problemen zoals genderongelijkheid en de klimaatcrisis. Ik ga in gesprek met mensen uit de antikapitalistische beweging en onderzoek of wij allemaal antikapitalist zouden moeten zijn. Maar eerst: wat is kapitalisme precies en hoe is het zo vanzelfsprekend geworden.

Wat is kapitalisme?
In mijn herinnering heb ik op school nauwelijks iets geleerd over het kapitalisme. Alleen bij geschiedenis kwam het even ter sprake, als tegenhanger van het communisme tijdens de Koude Oorlog. Terwijl ik mijn hoofd volstampte met begrippen over het communisme – van planeconomie tot proletariaat – werd er amper ingegaan op de kenmerken van het kapitalistische systeem. Op die manier werd kapitalisme gepresenteerd als economische standaard, waar niet zoveel over uit te leggen viel. Het is dus niet gek om in een kapitalistische wereld te leven, dat als volledig vanzelfsprekend te beschouwen en ondertussen niet precies te weten wat kapitalisme inhoudt. Voordat we überhaupt kunnen overwegen om onszelf antikapitalist te noemen, moeten we eerst beter begrijpen wat het kapitalisme is.

Kort gezegd is kapitalisme een economisch systeem waarin bedrijven erop gericht zijn om zoveel mogelijk winst te maken. Dit doen ze op de vrije markt, waar vraag en aanbod zorgen voor concurrentie. In het kapitalistische systeem is de rol van de staat beperkt: de overheid bemoeit zich zo min mogelijk met de vrije markt en het meeste kapitaal is in particulier bezit. Dat betekent dat geld en vermogen overwegend in handen zijn van individuen en dus niet van de staat.

De Schotse econoom en moraalfilosoof Adam Smith wordt vaak als de grondlegger van dit economische systeem gezien, hoewel hij de term kapitalisme zelf niet gebruikte. In zijn invloedrijke boek The Wealth of Nations (1776) legde hij de basis voor het economisch liberalisme. Liberalisme is een ideologie waarin individuele vrijheid centraal staat, ook op economisch vlak. Smith geloofde dat elk individu vrij zou moeten zijn om diens eigen belang na te streven, omdat dit uiteindelijk ook aan het maatschappelijk belang zou bijdragen. Daarom moest de markt de kans krijgen om zichzelf te regelen door vrije concurrentie, zonder bemoeienis van de overheid in de vorm van wetten en belastingen.

En wat is neoliberalisme dan?
De huidige vorm van kapitalisme is neoliberaal kapitalisme, naar de achterliggende ideologie: neoliberalisme. Wat neoliberalisme ‘neo’ (nieuw) maakt ten opzichte van klassiek liberalisme, is het idee dat de staat een actieve rol moet hebben in de organisatie van een vrijemarkteconomie. Volgens het klassiek liberalisme moest de overheid zich gewoon zo min mogelijk bemoeien met de vrije markt; volgens het neoliberalisme moeten de voorwaarden die nodig zijn voor een vrije markt in de politiek worden verankerd.

Neoliberalisme lijkt misschien een hip woord van de laatste jaren, maar de term dateert al uit de jaren dertig van de vorige eeuw. De belangrijkste persoon achter het neoliberalisme is Friedrich Hayek, een Oostenrijkse econoom en politiek filosoof. Hayek leefde in de twintigste eeuw, twee eeuwen later dan Adam Smith. In de tussentijd was het kapitalisme uitgegroeid tot een van de twee dominante economische systemen, naast het communisme. Na de bankencrisis in de jaren dertig nam in veel westerse landen staatsbemoeienis met de economie toe om een volgende crisis te voorkomen. Hayek zag dit met lede ogen aan: hij vreesde dat deze overheidsinterventie zou leiden tot totalitarisme. Na de Tweede Wereldoorlog bouwde hij daarom een netwerk op van liberale intellectuelen die actief gingen lobbyen bij overheden. Wereldleiders zoals Margaret Thatcher en Ronald Reagan pikten hun ideeën op en brachten het neoliberalisme in de praktijk.

Kloof tussen arm en rijk
In de vorige eeuw was kapitalisme een van de twee dominante economische systemen, naast het communisme. Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie voert het kapitalisme overal ter wereld de boventoon. Voor mensen van mijn generatie – geboren na Thatcher en Reagan en de val van de Berlijnse Muur – is het kapitalisme zo vanzelfsprekend dat het moeilijk is om ons voor te stellen hoe de wereld eruit zou zien zonder vrije markt, reclame en winstoogmerk.

De alternatieven kennen we alleen uit de geschiedenisboeken en die zijn vaak niet erg neutraal. In mijn herinnering was de framing nogal eenzijdig: kapitalisme werd gekoppeld aan begrippen zoals ‘vrijheid’ en ‘welvaart’, terwijl socialisme en communisme gepresenteerd werden als systemen die onlosmakelijk verbonden waren met totalitarisme, propaganda en censuur. Ik weet nog hoe verrast ik was toen ik voor het eerst het liedje Over de muur van Klein Orkest hoorde, waarin de voor- én nadelen van zowel het kapitalisme als het communisme worden bezongen.

Het kapitalisme is immers niet alleen vrijheid en welvaart. Het idee dat het nastreven van eigenbelang op een vrije markt met concurrentie bijdraagt aan maatschappelijk belang – en dus dat iedereen ervan meeprofiteert – is allang achterhaald: de kloof tussen arm en rijk neemt alleen maar toe. Volgens onderzoek van Oxfam bezit de rijkste 1% van de wereldbevolking inmiddels net zoveel geld als de 99% daaronder. Speel voor de grap eens een potje Spend Jeff Bezos Money en je komt erachter dat Bezos in zijn eentje een einde zou kunnen maken aan het wereldwijde hongerprobleem. In plaats daarvan laat hij nu een jacht van een half miljard euro bouwen in de haven van Rotterdam, terwijl in diezelfde stad één op de vier kinderen opgroeit in armoede.

Neoliberaal wereldbeeld
Het neoliberaal kapitalistische systeem werkt niet voor iedereen. Het werkt voor de lucky few die er stinkend rijk van worden. Voor de meeste mensen op de wereld betekent kapitalisme heel hard moeten werken voor weinig geld. Bovendien: als je niet welvarend bent, heb je dat volgens het neoliberalisme volledig aan jezelf te danken. Neoliberalisme is niet alleen een economisch systeem, het is ook een ideologie die in grote mate ons wereldbeeld bepaalt. In dit wereldbeeld draait alles om economische groei en zijn mensen verantwoordelijk voor hun eigen succes. Ook ons zelfbeeld wordt beïnvloed door neoliberalisme: zo hangt de waarde die we onszelf toekennen vaak samen met hoe productief of succesvol we zijn.

We hebben neoliberalisme geïnternaliseerd. Dat maakt het zo belangrijk om te beseffen dat kapitalisme en neoliberalisme geen natuurwetten zijn, maar systemen die ooit door iemand zijn bedacht en waar dus alternatieven voor bestaan. Kapitalisme is niet vanzelfsprekend en dat is wat ik met deze serie wil laten zien.

In deze serie
In de volgende artikelen in deze serie onderzoek ik het verband tussen kapitalisme en problemen die daar in eerste instantie misschien niet zoveel mee te maken lijken te hebben, zoals genderongelijkheid en depressie. Ook ga ik op zoek naar de mensen die zich actief verzetten tegen het kapitalisme. Welke groepen vormen de antikapitalistische beweging in Nederland, Europa en wereldwijd? Waarom en hoe komen zij in actie tegen het kapitalisme? En in welke alternatieven geloven zij?

Ik ben geen econoom of politiek filosoof en deze serie is dus ook een persoonlijke ontdekkingstocht naar een onderwerp waar ik nog niet heel veel over weet. Daarom hoor ik graag van je als je input hebt. Welke onderwerpen mag ik niet onderbelicht laten en welke mensen of organisaties moet ik zeker spreken?

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.