Antikapitalisme en feminisme

Antikapitalisme en feminisme beeld Azra Raap

Kun je het patriarchaat wel omverwerpen zonder ook het kapitalisme te bestrijden? Wat heeft kapitalisme te maken met genderongelijkheid? En hoe ziet een antikapitalistisch feminisme eruit? In deze aflevering van de serie over antikapitalisme onderzoeken we of elke feminist ook een antikapitalist zou moeten zijn.

Deze serie gaat over de olifant in de kamer, het onderwerp waar we het allemaal over zouden moeten hebben, maar waar het gesprek nog niet (vaak genoeg) over gaat: kapitalisme. Dit economische systeem is zo vanzelfsprekend geworden dat we niet nadenken over hoe het anders kan, terwijl dit wel nodig is. In de eerste aflevering legde ik uit wat kapitalisme en neoliberalisme precies zijn. Aflevering twee gaat over antikapitalisme en feminisme.

Liberaal feminisme
Vorige week zag ik op de Women’s March een protestbord met de tekst: ‘Of de CEO nou Petra heet of Peter, het maakt mijn salaris geen cent beter’. Het deed me denken aan het manifest Feminisme voor de 99% (2019), een pleidooi voor een antikapitalistisch feminisme geschreven door Cinzia Arruzza, Tithi Bhattacharya en Nancy Fraser. De auteurs keren zich in dit manifest tegen het zogenaamde ‘liberaal feminisme’, wat je ook corporate feminisme zou kunnen noemen, #girlboss-feminisme of nice girls don’t get the corner office-feminisme.

Liberaal feminisme heeft als doel om ervoor te zorgen dat meer vrouwen door het glazen plafond breken en topfuncties gaan bekleden. Maar die top is slechts voor enkele vrouwen weggelegd. Liberaal feminisme is het feminisme voor mensen die nog geloven in de mythe van de meritocratie: het idee dat welvaart voor iedereen is weggelegd, als je maar hard genoeg je best doet (VVD-stemmers, ik kijk naar jullie). Deze vorm van feminisme heeft geen oog voor mensen die op meerdere fronten strijden tegen seksisme, racisme, klassisme, enzovoorts. Voor de meeste vrouwen levert het liberaal feminisme weinig op: of de CEO een man of een vrouw is, maakt weinig verschil als je onderaan de bedrijfshiërarchie bungelt en moeite hebt om de huur te betalen.

Antikapitalistisch en socialistisch feminisme
In Feminisme voor de 99% pleiten de auteurs voor een feministische tegenbeweging: een feminisme waar de meerderheid van de vrouwen van profiteert (en niet alleen de meest gepriviligeerde 1%). In elf stellingen leggen zij uit hoe het patriarchaat en het kapitalisme elkaar in de hand werken en waarom elke feminist ook een antikapitalist zou moeten zijn.

Het idee dat feministen niet alleen het patriarchaat omver moeten werpen, maar ook het kapitalisme moeten bestrijden is niet nieuw: het ontstond in de tweede feministische golf. Het socialistisch feminisme kwam toen op als nieuwe stroming, naast het radicaal feminisme dat zich vooral focuste op de culturele ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Socialistische feministen vonden dat ook  de economische verschillen tussen de seksen moesten worden aangepakt: volgens hen werden vrouwen niet alleen onderdrukt door mannen, maar ook door het economische systeem.

Sociale reproductie
Volgens de auteurs van Feminisme voor de 99% zijn kapitalistische samenlevingen per definitie samenlevingen waar genderongelijkheid heerst. Dit beargumenteren zij aan de hand van de ‘sociale reproductie theorie’, een kernbegrip van het socialistisch feminisme. Het socialistisch feminisme wordt ook wel Marxistisch feminisme genoemd, omdat het voortbouwt op het werk van Karl Marx. Maar waar het klassieke Marxisme een nogal eenzijdig beeld geeft van de arbeider als witte man, richt het Marxistisch feminisme zich ook op de economische uitbuiting van vrouwen. De sociale reproductie theorie is een kritische reactie op Marx’ onderscheid tussen productieve arbeid (werk dat bijdraagt aan de economie en waarvoor de arbeider een loon ontvangt) en onproductieve arbeid. Onder onproductieve arbeid valt dan bijvoorbeeld huishoudelijk werk en het verzorgen en opvoeden van kinderen.

Marxistische feministen zijn het niet eens met dit onderscheid. Volgens hen is huishoudelijk werk helemaal niet onproductief; het is juist onmisbaar, want als er niemand is die voor het huishouden en de kinderen zorgt, kan de economie ook niet blijven draaien. Bovendien zijn kinderen de arbeiders van de toekomst. Sociale reproductie produceert dus de arbeidskracht waar het kapitalisme afhankelijk van is.

Al het onmisbare werk dat verricht wordt om mensen te baren en in leven te houden, noemen socialistische feministen ‘sociale reproductie’. In het kapitalistische systeem wordt sociale reproductie ondergeschikt gemaakt aan productie voor winst. Huishoudelijk werk is onbetaald en daardoor grotendeels onzichtbaar: het wordt niet erkend als werk. En omdat het vooral vrouwen zijn die dit werk verrichten, worden zij als tweederangs burgers behandeld. Daarom gaat het kapitalisme per definitie samen met genderongelijkheid.

Betaald huishoudelijk werk
Om genderongelijkheid tegen te gaan, moet de ondergeschiktheid van sociale reproductie dus worden aangepakt. In de jaren 70 streden socialistische feministen van de Wages for Housework beweging daarom voor de erkenning van huishoudelijk werk als werk: zij vonden dat huisvrouwen betaald zouden moeten worden voor het werk dat zij verrichtten.

Een bekende feminist van de Wages for Housework beweging is de Italiaans-Amerikaanse Silvia Federici. In haar boek Wages Against Housework (1975) legt zij uit dat een vergoeding voor huishoudelijk werk meer een politiek middel is dan een doel op zich. Door te eisen dat huishoudelijk werk betaald moet worden, gingen feministen zoals Silvia Federici namelijk in tegen de traditionele opvatting dat vrouwen van nature goed zijn in huishoudelijk werk en dat ze daarom thuishoren achter het aanrecht. Het doel van de Wages for Housework beweging was juist dat meer vrouwen ontsnapten aan het huisvrouwenbestaan en buitenshuis gingen werken.

Vanuit een intersectioneel perspectief is hier wel iets op aan te merken. Veel witte vrouwen die buitenshuis gingen werken, besteedden hun huishoudelijk werk en de zorg voor hun kinderen namelijk uit aan een zwarte vrouw of een vrouw van kleur. Voor deze vrouwen was betaald huishoudelijk werk niets nieuws. Maar terwijl de witte vrouwen dankzij hen de kans kregen om hun huisvrouwenbestaan te overstijgen en door te groeien op de arbeidsmarkt, bleven de zwarte vrouwen en vrouwen van kleur onderaan de economie bungelen.

Feministische staking
Een andere manier om te laten zien hoe belangrijk sociale reproductie is, is om er helemaal mee op te houden en te kijken wat er dan gebeurt. Op 24 oktober 1975 vond in IJsland de eerste feministische staking plaats. Als protest tegen de loonkloof tussen mannen en vrouwen gingen IJslandse vrouwen een dag niet naar hun werk, deden geen huishoudelijke taken en zorgden niet voor hun kinderen. De staking was een enorm succes: negentig procent van de IJslandse vrouwen deed eraan mee en de actie resulteerde in een nieuwe wet die bepaalde dat mannen en vrouwen gelijk beloond moesten worden voor hun werk.

De IJslandse vrouwenstaking vormde de inspiratie voor de Black Monday-protesten op 3 oktober 2016 in Polen. Meer dan 100.000 vrouwen staakten als protest tegen het verbod op abortus. Nog geen maand later volgde nog een feministische massastaking, ditmaal in Argentinië. Onder de naam #NiUnaMenos (niet één minder) protesteerden vrouwen tegen de moord op Lucía Pérez en eisten zij een einde aan gendergerelateerd geweld. Kort daarna vonden vergelijkbare acties plaats in omringende landen zoals Chili en Peru en uiteindelijk ook in Mexico en Spanje. Vrouwenorganisaties uit Polen en Argentinië bundelden vervolgens hun krachten en organiseerden op Internationale Vrouwendag 2017 en 2018 de International Women’s Strike, waar vrouwen in meer dan 50 landen over de hele wereld aan meededen.

Feminisme voor de 99% is geschreven als reactie op die recente feministische stakingsbeweging. Inmiddels lijkt die beweging weer wat naar de achtergrond te zijn verdwenen (wellicht ook door COVID-19), maar staken blijft een aantrekkelijke vorm van activisme voor wie het kapitalisme wil bestrijden. Elke staking laat zien dat het kapitalisme afhankelijk is van de inzet van arbeiders, of die arbeiders nou mannen zijn of vrouwen en of hun werk nou betaald is of niet. 

Antikapitalistisch leesvoer
Antikapitalistisch feminisme is een onderwerp dat eigenlijk niet in één artikel te vatten is. Wil je je hier verder in verdiepen, dan raad ik de volgende boeken, artikelen en websites aan.

Allereerst natuurlijk de boeken die genoemd zijn in het artikel: Feminisme voor de 99%van Cinzia Arruzza, Tithi Bhattacharya en Nancy Fraser (evenals het werk dat deze drie vrouwen afzonderlijk van elkaar schreven over feminisme, neoliberalisme en sociale reproductie, zoals het boek Social Reproduction Theory: Remapping Class, Recentering Oppression van Bhattacharya) en Wages Against Housework van Silvia Federici.

Voor meer inzicht in de Nederlandse context raad ik het werk van Anja Meulenbelt aan, een bekende figuur uit de tweede feministische golf die nog steeds uitspreekt over seksisme, klassisme en de intersecties daartussen. Lees bijvoorbeeld haar recent verschenen boek Brood en rozen: over klasse en identiteit.

Wat maar weinig mensen weten is dat Internationale Vrouwendag socialistische roots heeft. Oorspronkelijk was dit de ‘International Working Women’s Day’: een dag voor vrouwen uit de arbeidersklasse (iets dat in sterk contrast met de 8 maart-campagnes waarmee grote merken ieder jaar laten zien hoe feministisch ze wel niet zijn). In dit artikel van Atria lees je meer over het ontstaan van Internationale Vrouwendag.

Wil je meer weten over de internationale feministische stakingsbeweging, kijk dan eens op de website womensglobalstrike.org.

In de volgende aflevering van deze serie gaat over het verband tussen antikapitalisme en klimaatactivisme. Heb je input over dit thema, of wil je reageren op het artikel over antikapitalisme en feminisme, dan hoor ik graag van je. Ik ben bereikbaar via .

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.