Arabische vrouwenpraat

Een interview met de maakster van Satellite Queens

De pan-Arabische talkshow Kalam Nawaem is een grote hit in het Midden-Oosten. Dat komt in het bijzonder door de eigenzinnige presentatrices die de (controversiële) agenda van het programma bepalen. Bregtje van der Haak maakte een documentaire over de vier vrouwen.

Via de satellietschotel wordt Kalam Nawaem – letterlijk ‘vrouwenpraat’ – wekelijks in meer dan tweehonderd miljoen Arabische huishoudens bekeken, door zowel mannen als vrouwen. En toch hebben we het hier niet over een mainstream televisieprogramma. Want de vrijmoedige presentatrices bespreken niet alleen lichte onderwerpen als muziek en mode, maar geven ook controversiële kwesties als homoseksualiteit, het percentage echtscheidingen en masturbatie de nodige aandacht.
Vier eigenzinnige vrouwen die op pragmatische wijze aanzetten tot debat over taboes in het Midden-Oosten: het steekt schril af bij het beeld van de onderdrukte moslima dat zo dominant is in de Nederlandse media. Reden voor documentairemaakster Bregtje van der Haak om voor het VPRO-programma Tegenlicht een film te maken, Satellite Queens, die een blik achter de schermen van de talkshow biedt. ‘Ik miste gewoon het perspectief van goed gebekte hoger opgeleide moslimvrouwen in de media’, verklaart ze haar keuze.
Met haar vorige documentaires voor Tegenlicht probeerde Van der Haak ook al het stereotype beeld van de moslima als slachtoffer te nuanceren. ‘Sinds elf september wordt er enkel over Arabische vrouwen gesproken in relatie tot problemen, zoals eerwraak, analfabetisme en de sluier. Ik zocht naar vrouwen zoals ik. Ik dacht: die moeten er gewoon zijn.’ Haar zoektocht naar sterke moslimvrouwen resulteerde in 2005 in de documentaire Saoudi Solutions, waarin het privé-leven van een aantal Saoedische carrièrevrouwen geportretteerd word.
Naar aanleiding van die documentaire werd Van der Haak door de dames van Kalam Nawaem uitgenodigd als gast in hun show. Een bijzondere ervaring. ‘Ik was overweldigd door de enorme professionaliteit, de hoeveelheid geld en kijkers. De talkshow heeft echt enorme impact en het zijn vier vrouwen die alles bepalen! Dat vond ik fascinerend. Vier vrouwen met heel verschillende achtergronden die vanuit vrouwelijk perspectief de wereld bespreken, dat is iets dat in Nederland gewoon ontbreekt. Door de satelliettelevisie en het taalgebied dat bijna 300 miljoen mensen omvat, is de Arabische media ons hierin een stap vooruit.’

Extremen
De invloed van de talkshow op de algemene opinie is groot, vertelt Van der Haak. ‘De dames van Kalam Nawaem fungeren als een soort rolmodellen. Ze lopen vooruit op de massa. In het programma zijn ze wel meer terughoudend met hun mening dan onderling. De dames gebruiken hun televisieprogramma namelijk zeer bewust om mensen die traditionelere opvattingen hebben aan het denken te zetten en openingen te vinden. Een extreme mening is hiervoor niet wenselijk. Het idee dat het een groot goed is om je eigen mening zo onversneden mogelijk te berde te brengen, is, denk ik, een heel westers idee. De presentatrices denken veel meer uit het geheel, vanuit de samenleving waar ze onderdeel van zijn. Het gaat om de vraag hoe binnen de cultuur de dingen iets meer richting de toekomst kunnen opschuiven; hoe de vrijheid voor vrouwen vergroot kan worden.’

Satellite Queens laat zien hoe de presentatrices door het tonen van meerdere kanten van en visies op gevoelige zaken, zoals homoseksualiteit, de kijkers proberen te stimuleren om zelf na te denken. Een verandering in de cultuur teweegbrengen ‘vanuit de cultuur zelf’ is volgens Van der Haak heel inspirerend. ‘En zeker nu. Voor zover ik me kan herinneren, is de polarisatie in Nederland nog nooit zo sterk geweest. Ayaan Hirsi Ali, Geert Wilders en anderen zoeken steeds maar weer de extremen op en zien confrontatie en provocatie als de enige middelen. Juist op dit moment is het interessant om naar een andere strategie te zoeken. Ik denk zelf dat de strategie van de dames van Kalam Nawaem een stuk effectiever is.’
Helaas zitten er wel grenzen aan de ruimte die de vrouwen van Kalam Nawaem hebben. ‘Ze mogen nooit de leiders bij naam noemen en bekritiseren,’ aldus Van der Haak. ‘Sommige hoger opgeleide vrouwen in de Arabische wereld nemen het programma hierom niet serieus. Het houdt namelijk altijd daar op waar het interessant wordt. Juist de vragen “hoe komt het”, “wie is er verantwoordelijk” en “wat kan je eraan doen”, kunnen niet gesteld worden. Maar dit is hoever de dames kunnen gaan, anders worden ze van de zender afgehaald.’

Het goede leven
Door de reacties op haar documentaire heeft de maakster zich sterk gerealiseerd hoe groot de invloed van media op onze denkbeelden is. ‘Er zijn zo veel media, maar zo weinig perspectieven’, verzucht ze. ‘De media hebben ons beeld van de Arabische moslimvrouw dusdanig sterk gevormd, dat mensen mijn documentaire niet als realiteit opvatten en vast blijven houden aan het beeld van de moslimvrouw als slachtoffer van eerwraak of besnijdenis. Ik vond het heel schokkend om te merken hoe erg die stereotypen erin zijn geslepen. Ik wil niet ontkennen dat eerwraak en vrouwenbesnijdenis bestaan, maar ik wil een ander beeld geven van iets dat óók bestaat. Dat is volgens mij erg belangrijk werk, dan krijg je soms toch een opening bij mensen. Geert Wilders zal heus niet van gedachten veranderen, maar anderen kunnen nog wel op andere gedachten gebracht worden.’
Van der Haak pleit met name voor het loslaten van ons eenzijdige beeld van de moslima als onderdrukt, en van het idee dat onze manier van leven de enige goede manier is. ‘Ik vind het verbluffend dat in Nederland het idee heerst dat wij een vorm van leven hebben gevonden die ideaal is. Dat als iedereen maar begrijpt dat dit het goede leven is, de problemen zijn opgelost. Ik hoop uiteindelijk dat er met de globalisering meer uitwisseling kan plaatsvinden, waarin je misschien een soort van best practices kan hebben. Zodat we op het gebied van, zeg, kinderopvang van andere culturen kunnen leren en zij inzake andere praktijken weer van ons.’
De media kunnen volgens de documentairemaakster in ieder geval meewerken aan het doorbreken van eenzijdige berichtgeving. ‘In sociaal opzicht heb je als mediamaker de verantwoordelijkheid om met je invloed iets goeds te doen. Bij ieder nieuw onderwerp zal ik mij afvragen wat de context is, welke beelden er bestaan en wat ik daar voor nieuw beeld aan toe kan voegen.’

De documentaire Satellite Queens - Behind the Scenes of a Prime Time Arab Talk Show werd geproduceerd door Submarine en is te vinden op de Tegenlicht-website van de VPRO.