Boekenweekeditie: de male en female gaze

Beeld door Isabelle Zumbrink

De Boekenweek vindt dit jaar plaats van 9 tot en met 18 april en viert het thema ‘Een eerste liefde’. Een zinderend onderwerp dat bolstaat van (onvervuld) verlangen en nieuwe gevoelens. Persoonlijk ben ik benieuwd hoe de auteur van het Boekenweekgeschenk - Ilja Leonard Pfeijffer - dit thema gaat vertolken, aangezien het zich goed leent voor de male gaze. Hoe zit het met de male en female gaze in Boekenweekgeschenken?

De male en femalegaze in film
De theorie van de male gaze is bedacht door feministisch filmcritica Laura Mulvey. Volgens Mulvey bulkte Hollywood cinema uit de jaren tachtig van de vorige eeuw van de misogynie en seksualisering van vrouwen. Mulvey onderscheidt drie componenten in de male gaze theorie; de camera, het publiek en de personages. De camera is onzichtbaar voor het publiek en beslist wat het publiek wel en niet ziet. Het gedraagt zich als het ware als een man en functioneert soms ook als de ogen van het mannelijke hoofdpersonage; een vrouw verschijnt ten tonele. We zien eerst hoge hakken, dan gladde kuiten. De blik van de camera kruipt verder omhoog, we zien een strakke jurk om een slanke taille, borsten, een hals en tot slot een (vaak wit) gezicht omlijst met lange haren. Ongeacht wie in werkelijkheid deze scène bekijkt, de doelgroep bestaat standaard uit de heteroseksuele cis-man, hij is het ingebeelde publiek. Het geseksualiseerde beeld dat hier verbeeld wordt voldoet namelijk aan de stereotypische verlangens van die man.  

Het mannelijke hoofdpersonage kleineert of seksualiseert zijn vrouwelijke tegenspeler(s). Hiermee speelt hij in op patriarchale structuren en dit wordt ondersteund door de camera en het beoogde mannelijke publiek. Zoals Mulvey opmerkt: “In their traditional exhibitionist role women are simultaneously looked at and displayed, with their appearance coded for strong visual and erotic impact so they can be said to connote to-be-looked-at-ness.” Kortom, vrouwen worden gebruikt als eye candy. Ze dienen vooral als ondersteuning van de mannelijke hoofdrolspeler.

Als de male gaze draait om het seksualiseren en objectiveren van vrouwen, draait de female gaze dan om precies het tegenovergestelde; het seksualiseren en objectiveren van mannen? Bepaald niet. Auteur en producer Joey Soloway probeert het feministische concept van de female gaze binnen het filmlandschap te definiëren. Hen specificeert dat het karakter van de female gaze ook drie kenmerken heeft. Ten eerste is de emotie van een personage belangrijker dan de actie of handeling. Het (vrouwelijke) personage wordt hierdoor teruggewonnen en gebruikt voor het communiceren van gevoel. Ten tweede is de camera gereedschap om de male gaze te confronteren. Door via de blik van de camera te ‘staren’ naar het mannelijk perspectief is deze niet langer anoniem. Het legt bloot hoe het voelt om geobjectiveerd te worden. Ten slotte probeert het personage via de female gaze niet alleen de male gaze te vermijden maar de objectificatie volledig te weerstaan door brutaal terug te staren. Het mannelijk perspectief opereert hierdoor niet langer anoniem.

De male en female gazebinnen de literatuur
Wat heeft dit staaltje filmtheorie eigenlijk met het Nederlandse literaire landschap te maken? Hoewel de focus van Mulvey ’s male gaze op film ligt, kan deze toegepast worden op vrijwel alle kunstvormen. Aangezien mannen van oudsher de kunstenaars, poëten en regisseurs waren is de maatstaf van kwaliteit historisch gezien vrijwel altijd het mannelijke perspectief.

Mulvey’s male gaze uit zich dus ook in de literatuur. De componenten ´publiek´ en ´personages´ zijn vrijwel een op een over te nemen. Neem bijvoorbeeld het Boekenweekgeschenk van 2014, geschreven door Tommy Wieringa met de o zo sprekende titel Een mooie jonge vrouw. Op de eerste pagina lezen we al: “Ze zit op een mountainbike, een beetje voorovergebogen, met haar kont omhoog. Ik kan het niet vertellen zonder dat detail. De kont waarmee alles begint. Zo gleed ze me voorbij, in die straat vol mensen, met die blonde haren en die kont….” De uitbundige fixatie op ‘de kont’ van de vrouw in kwestie doet vermoeden dat het publiek (ongeacht wie het boek in werkelijkheid leest) - je raadt het al - heteroseksuele cis-mannen zijn. De schriftelijke versie van de scène waar de vrouw van top tot teen bekeken wordt dus. Dit brengt ons gelijk bij de protagonist, in dit geval een witte man van in de veertig die een verhouding aangaat met een vijftien jaar jongere vrouw. De vrouw is wederom eye candy en staat in dienst van het hoofdpersonage, in plaats van dat zij deze zelf is.

De component ‘de camera’ is echter niet zo letterlijk over te nemen vanuit de filmtheorie van Mulvey. Toegepast op literatuur functioneert de verteller als de camera. Deze vertolkt gevoelens van personages (in taal in plaats van in beeld), functioneert soms als de ogen van de personages en beschrijft omgeving, karakters en conflicten binnen een verhaal. Soms is de verteller bijna ongezien verweven in het verhaal. Bijvoorbeeld wanneer het gehele boek is beschreven vanuit het oogpunt van één hoofdpersonage. In dat geval valt het hoofdpersonage bijna samen met de verteller. Anderzijds kan er ook expliciet sprake zijn van een verteller die de lezer door het verhaal heen loodst. Hoe dan ook, net als de camera functioneert de verteller als een onzichtbare hand die bepaalt wat het de lezer wel en niet tot zich neemt. Neem bijvoorbeeld de volgende zin uit Een mooie jonge vrouw: “Even sluit Edward zijn ogen - het meisje met de keu in haar hand, de sigarettenrook die deinde onder de lampen boven het biljart. Hij had altijd machteloos gestaan tegenover schoonheid. Ze verstomde hem.” Hier is dus niet het personage aan het woord maar de verteller, die de nadruk legt op vrouwelijke schoonheid in het algemeen in het bijzonder op de schoonheid van dit ‘meisje’. Op deze manier kan dus ook de verteller functioneren als schriftelijke camera in dienst van het mannelijke perspectief.

Ook de female gaze komen we tegen binnen de literatuur. In Gezien de feiten - het Boekenweekgeschenk van 2018 - gebruikt Griet Op de Beeck een slimme metafoor om het mannelijk perspectief te benoemen én te ondermijnen. Het gevoelsleven van het hoofdpersonage Oliva wordt hierbij uitgebreid geschreven. Oliva is sinds kort weduwe en worstelt met tegenstrijdige gevoelens tegenover haar man. De verteller beschrijft: “Het was opluchting. Ze zat in de kerk waar er afscheid werd genomen van haar echtgenoot en eigenlijk was ze opgelucht. Het was voorbij… negenenveertig jaar had ze het volgehouden met Ludo, en nu hoefde ze niet meer.” Na de uitvaart staart het portret van Olivia’s overleden echtgenoot haar nog steeds aan zoals hij dat in levende lijve deed. “In de woonkamer staarde Ludo haar meteen weer wurgend aan. Instant straf. Oliva stond wiebelig om zich heen te kijken.” Dit citaat werpt licht op de male gaze die het hoofdpersonage ervoer, maar pas enkele pagina’s later is ze ook in staat om de confrontatie aan te gaan. “En in een moment van dapperheid griste ze het kleedje van de tafel en zonder hem aan te kijken hing ze het over de lijst met zijn portret.” Uit dit voorbeeld blijkt dat de female gaze reactief is op de male gaze en deze benoemt, waardoor hij niet langer de ongeschreven standaard voor kwaliteit is.

Wie schrijft over wie?
Ook de organisatie van de Boekenweek (Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek; CPNB) ziet de male gaze als impliciete standaard. In 2019 was het thema van de Boekenweek ‘De moeder, de vrouw’. Na de bekendmaking van dit thema kwam er kritiek uit verschillende hoeken. Ten eerste reduceert dit thema  vrouwen tot moeder. Ten tweede werden er twee mannelijke auteurs (Jan Siebelink en Murat Isik) aangewezen om zich te storten op het Boekenweekgeschenk en -essay. Dit bleek de druppel die de emmer deed overlopen, aangezien de afgelopen twintig jaar slechts vier (witte) vrouwen het Boekenweekgeschenk schreven en dit thema bij uitstek vraagt om een vrouwelijk perspectief. Naar aanleiding van deze gebeurtenis publiceerde een collectief schrijvers in NRC handelsblad en De Morgen een open brief aan de organisatie van de Boekenweek om dit gebrek aan diversiteit aan de orde te stellen. Meer dan vijfhonderd mensen uit de literaire wereld ondertekenden deze brief. Het CPNB was overrompeld en kwam met de volgende reactie: “De CPNB verbindt zich eraan dat over de komende jaren de verhouding tussen vrouwelijke en mannelijke schrijvers gelijk zal zijn. Wel wil de CPNB de mogelijkheid openhouden het ene jaar twee vrouwen te vragen voor geschenk en essay, het andere jaar twee mannen, waarbij nadrukkelijk de volledige balans (50/50) in deze verhouding over de jaren gegarandeerd wordt. Na vijf jaar zal dit besluit worden geëvalueerd.”

Het Boekenweekdebacle uit 2019 en de reactie van het CPNB zijn tekenend voor de onwetendheid van de genderongelijkheid binnen de literaire wereld. Het is dus van belang dat juist organisaties zoals het CPNB, die veel invloed hebben, bewustzijn creëren. Want ook in de literatuur overheerst de male gaze en staat het vrouwelijke personage vaak in dienst van de mannelijke protagonist.  

De male gaze is niet per definitie slecht. Wanneer de male gaze echter onbenoemd is, functioneert het als de standaard voor kwaliteit en dat is wél kwalijk. Het werkt namelijk onderdrukking en onderwaardering van andere stemmen en perspectieven in de hand. Door de male gaze te definiëren binnen het literaire landschap, is deze te herkennen als slechts een van de perspectieven die een auteur in kan nemen, in plaats van de enige. Hierbij helpt de female gaze bij het ontmaskeren van het mannelijk perspectief en schept ruimte voor een andere invulling van de vrouw dan enkel lustobject. De female gaze bestaat bij gratie van de male gaze maar zet in ieder geval stappen in de richting van een meer kritische en zelfverzekerde blik.

Female gaze boekentips
Ben je naar aanleiding van dit staaltje (film)theorie benieuwd naar de female gaze binnen de literatuur? LOVER zet wat boeken voor je op een rijtje. Vergelijk en oordeel zelf.

Boeken van Nederlandse bodem
Babs Gons -  Doe het toch maar
Tobi Lakmaker - De geschiedenis van mijn seksualiteit
Samengesteld door Marie Lotte Hagen en Nydia van Voorthuizen - Damn horney

Internationale boeken
Ocean Vuong - On earth we’re briefly gorgeous
Chimamanda Ngozi Adichie - Americanah

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier. 

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.