Cartografie
Over de effectiviteit van actievoeren
Beeld door Hannah Vonk
Vandaag is International Day of Climate Action. Waar een aantal jaar geleden klimaatactivisten niet al te veel aandacht kregen, vooral in de media, is dat nu heel anders. Dit heeft ongetwijfeld ook te maken met de enorme aanhang die activistische bewegingen zoals XR de afgelopen tijd hebben. De enorme hoeveelheid mensen die zich afgelopen jaar hebben aangesloten bij het blokkeren van de A12 was in 2018 (toen XR in het Verenigd Koninkrijk werd opgericht) bijvoorbeeld nauwelijks voor te stellen. XR blijkt erg effectief in het optrommelen van burgers om zich in te zetten voor het klimaat. Maar zijn de acties zelf ook effectief? Brengen ze werkelijke verandering teweeg?
Onlangs verscheen er een korte column in OneWorld die precies dit vraagstuk aankaart. Met een spandoek het hoofdkantoor van de Rabobank beklimmen en de bank als het ultieme kwaad ten opzichte van de ecologische crisis neerzetten, heeft weinig zin als we willen dat een bank zoals Rabobank verandert. Zoals Daniël Poolen in de column schrijft: “[D]e aandacht krijgen binnen de bankmuren kan maar op één manier: praat money.”
Volgens filosoof Levi Bryant moeten we dan ook kijken naar hoe entiteiten – of machines zoals hij ze noemt – werken als we effectieve verandering teweeg willen brengen. We moeten begrijpen hoe ze zijn samengesteld, wat ze doen, welke ‘taal’ ze spreken, op welke entiteiten ze effect hebben en welke entiteiten effect hebben op hen; we moeten ze dus goed in kaart brengen. We kunnen bijvoorbeeld wel moreel beroep willen doen op het geweten van een bank, maar dit is een loze poging omdat een bank die taal niet spreekt. Uiteraard hebben de mensen die er werken wel het vermogen ethisch te handelen, maar een bank zelf moeten we zien als een entiteit die vooral handelt in termen van geld. Een arts kan mensen ook niet genezen door een beroep te doen op de moraliteit van diens patiënten; deze moet kennis hebben van de menselijke anatomie en van medicijnen om adequate medische hulp te bieden.
Een voorbeeld van effectief actievoeren is de bezetting van Kasteel Nijenrode – vestiging van de Nyenrode Business Universiteit – door de Dolle Mina’s in 1970. De universiteit weigerde in die tijd vrouwen. Twee jaar later werden vrouwen toegelaten. Waarom is een dergelijke bezetting effectief? Omdat de bezetting ervoor zorgt dat de mannen die wel toegang hadden tot de universiteit ook tijdelijk toegang werd ontzegd. Een vergelijkbare actie van de Dolle Mina’s, tevens in 1970, was het afzetten van mannen-wc’s op straat (ook wel ‘plaskrullen’ genoemd) om plasrecht op te eisen aangezien er geen openbare vrouwen-wc’s waren. De boodschap van beide acties is duidelijk: ‘wij niet, dan jullie ook niet.’ De reden dat deze bezetting en afzetting veel effectiever waren dan een bezetting van het hoofdkantoor van de Rabobank vandaag de dag zou zijn, is omdat de Rabobank het hoofdkantoor niet nodig heeft om te kunnen functioneren. Hoewel het hoofdkantoor dient als werkplek voor vele werknemers, opereert de bank vooral digitaal. Een bezetting zou hooguit irritant zijn maar de bank kan blijven functioneren, terwijl het afzetten van de plaskrullen ervoor zorgt dat deze niet meer bruikbaar zijn.
Nu zou een tegenreactie van activisten kunnen zijn dat ze niet in termen van geld willen praten om verandering teweeg te brengen, omdat ze tegen het kapitalisme zijn en het praten in termen van geld het kapitalisme alleen maar in stand zou houden. Maar volgens Bryant moeten we oppassen met abstracte termen zoals ‘het kapitalisme,’ ‘racisme’ en ‘het patriarchaat.’ Bryant meent dat dergelijke termen meer onduidelijkheid bieden dan dat ze voor verheldering zorgen.
Een van de grote problemen van zulke abstracte termen, is dat we het idee hebben dat ze verwijzen naar soevereine entiteiten die we moeten overwinnen. Dit kan leiden tot politiek pessimisme, omdat die soevereine entiteiten vrijwel onoverwinnelijk lijken: kapitalisme wordt de instantie waar alle problemen uit voortkomen. Het is overal aanwezig maar nergens op een specifieke plek, als een soort onzichtbare kracht die alles aanstuurt. Een dergelijke entiteit is vrijwel onmogelijk om tegen te strijden in termen van concrete actie; hoe pak je iets aan dat overal kracht uitoefent maar zich niet op een concrete plek bevindt?
Abstracte termen hoeven echter niet altijd tot politiek pessimisme te leiden. Het kan ook leiden tot de hoop dat als er een grote entiteit is, deze onderuit gehaald kan worden door een grote gebeurtenis die in één klap zorgt voor de val van het soevereine systeem. Dit heeft als gevolg dat alle acties die tekortdoen aan het ideaal worden afgewezen op grond van het idee dat het overkoepelende systeem in stand wordt gehouden. Ironisch gezien zorgt deze afwijzing van ‘kleinere’ acties voor het in stand houden van dat waar het zich tegen afzet door een ‘alles-of-niets’ mentaliteit.
Bryant stelt dat concepten zoals het kapitalisme, racisme en het patriarchaat generieke termen zijn voor extreem complexe relaties tussen bepaalde entiteiten. Hij bedoelt niet dat ze niet echt zijn, maar dat ze geen verklaring zijn voor waarom de dingen gebeuren zoals ze gebeuren. Hij noemt ze assemblages: samenstellingen van entiteiten die onderling allerlei verschillende relaties met elkaar hebben. De machines en de relaties tussen de machines die de assemblages vormen, veroorzaken dingen. Met andere woorden: ‘het patriarchaat’ is geen onzichtbare entiteit die alles achter de schermen aanstuurt; mensen, algoritmes, magazines, journalistieke verslaggeving, wetten, sociale normen en de loonkloof zijn dingen die samen het patriarchaat vormen en die seksisme in stand houden.
Om verandering teweeg te brengen, moeten we weten hoe entiteiten in elkaar steken en hoe ze elkaar beïnvloeden, versterken en in stand houden. Wanneer we actievoeren, moeten we begrijpen wat we willen veranderen en welke specifieke impact de actie heeft. Laten we dan terugkeren naar de A12 blokkades. Naast dat het veel meer media-aandacht trekt dan de demonstratie bij de Rabobank, zorgen de demonstranten ervoor dat een belangrijke autoweg niet gebruikt kan worden, wat voor veel ongemak zorgt. De voortzettende blokkade is problematisch, wat het precies effectief maakt, zoals de bezetting van Kasteel Nijenrode door de Dolle Mina’s. De keuze voor de A12 is uiteraard ook heel symbolisch. Dit maakt de blokkade misschien per se niet effectiever, maar het is iets wat ik persoonlijk erg kan waarderen.
Is het blijvend blokkeren van de A12 een voorbeeld van effectief actievoren? Ik denk het wel. Het aanhoudend blokkeren van de A12 zal de ecologische crisis als geheel niet oplossen, het zal ook niet zorgen voor de val van het kapitalisme, maar het is best mogelijk dat het ervoor zorgt dat Den Haag stopt met fossiele subsidies.
Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.