De menopauze de baas: emancipatoir of repressief?

Beeld door llse Groot Nuelend

In de afgelopen twee jaar is het aantal cis vrouwen dat hormoonmedicatie gebruikt tegen overgangsklachten in Nederland uitzonderlijk hard gestegen. In het afgelopen jaar alleen al steeg het percentage van vrouwen tussen de 40 en 60 jaar dat hormoonmedicatie gebruikt met 40%. De ervaringen hiermee en reacties hierop zijn hoofdzakelijk positief. Ze bestrijden heftige symptomen zoals depressieve klachten, brainfog en aanhoudende vermoeidheid. Met als positief gevolg dat vrouwen niet langer stilzwijgend hoeven te lijden of zelfs hobby’s of werkzaamheden moeten opgeven. In hoeverre dit daadwerkelijk een emancipatoire ontwikkeling is, valt echter nog te bezien. Met de steeds verder stijgende pensioenleeftijd ontstaat er voor werkgevers ook een groot belang bij het zo lang mogelijk behouden van de optimale vitaliteit (lees: productiviteit) van hun personeel.

Van ‘vrouwenkwaal’ naar maatschappelijke uitdaging
Al sinds de 18e eeuw wordt de menopauze in toenemende mate gemedicaliseerd. Dit is ook het moment waarop het moderne binaire beeld van sekse ontstaat. Tot die tijd sprak men van feminiene en masculiene kwaliteiten als losstaand van biologische lichamelijke kernmerken. Gedurende de 18e eeuw werd 'vrouw zijn' verbonden aan het hebben van een baarmoeder. De gevolgen hiervan ondervinden we vandaag de dag nog steeds, bijvoorbeeld in de structurele weglating van trans- en non-binaire personen in onderzoek naar de overgang.

Vanaf de 18e eeuw ging de medische wetenschap een steeds grotere rol toekennen aan hormonen om ‘vrouwenproblemen' te verklaren. Hoewel verklaringen voor de precieze oorzaak ervan in die tijd uiteenliepen, werd de menopauze als een pathologische afwijking beschouwd. Het grootste probleem was de afname van oestrogeen; dit werd namelijk als essentie van vrouwelijkheid gezien. Als je oestrogeen afnam, zou je dus als het ware door een rouwproces gaan om het verlies van je vrouwelijkheid. Het feit dat de menopauze als vrouwenkwaal gezien werd, leidde ertoe dat het fenomeen — en de bijbehorende klachten — lange tijd weinig tot geen onderwerp was voor gesprek, laat staan voor gedegen wetenschappelijk onderzoek.

Vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw werd de overgang een populair onderwerp binnen praatgroepen die zich bezighielden met vrouwenemancipatie. Zo werd in 1974 de praatgroep  Vrouwen In De Overgang (VIDO) opgericht in Uithoorn. In deze praatgroepen vonden vrouwen onderling veel steun voor het maatschappelijke onbegrip, of zelfs de volledige ontkenning, van hun klachten. Ook werden er ervaringen en informatie uitgewisseld over traumatische behandelingen en medische wanpraktijken, zoals onnodige hysterectomieën. De praatgroepen boden niet alleen morele steun, maar resulteerden ook in organisatie en mobilisatie. Zo werd de schaamte rondom het onderwerp verminderd, medisch wangedrag aan de kaak gesteld en het onderwerp van de menopauze gepolitiseerd.

Medicatie ter emancipatie
Vanaf de jaren negentig werd er in toenemende mate hormoonmedicatie voorgeschreven aan mensen die last hadden van overgangsklachten. Dit werd bij uitstek gezien als de meest effectieve medicatie. Hormoontherapie kwam echter vrijwel volledig tot stilstand door een onderzoek uit 2002. Dit onderzoek impliceerde dat hormoonsupplementen mogelijk leiden tot een verhoogde kans op borstkanker, een hartaanval en een beroerte. Uit recentere evaluaties blijkt echter dat deze onderzoeksresultaten niet juist zijn geïnterpreteerd, en dat de risico’s op die bijwerkingen helemaal niet significant hoger zijn. Hierop is in 2022 in Nederland het beleid voor het voorschrijven van hormoonmedicatie herzien. Sindsdien is er een sterke strijging te zien in het aantal voorschriften van hormoonmedicatie tegen overgangsklachten.

Kapitalistische annexatie van de menopauze
Het taboe rondom de menopauze lijkt met groot succes te zijn opgeheven. Hoewel daadwerkelijk begrip nog veel te wensen overlaat, is het onderwerp bespreekbaarder geworden, zowel privé als op het werk. Beroemdheden als Oprah Winfrey, Michelle Obama en Gwyneth Paltrow spreken in interviews en op Instagram openlijk over hun ervaringen met de overgang. Parallel hieraan ontstaat er ook ware menopauze-industrie, bestaande uit verkopers van middelen die klachten kunnen verminderen en influencers die tonen hoe zijzelf door de menopauze heen leven. In het verlengde van deze industrie van zelf-optimalisatie ontstaat de onuitgesproken vraag: waarom zou je nog iets moeten voelen van de menopauze? (Waarom zou je jezelf überhaupt moeten laten tegenhouden door de atrofie van je lichaam?)

De keuze hebben om te werken is een van de meest waardevolle resultaten van de eeuwenlange strijd voor vrouwenemancipatie. Het feit dat discriminatie op de werkvloer op basis van sekse illegaal is, is een fundamentele bouwsteen voor alle vormen van emancipatie. Er bestaat een lange traditie van seksisme tegen cis vrouwen op basis van een pseudowetenschappelijk begrip van hun hormonale huishouding en maatschappelijke verwachtingen. Denk bijvoorbeeld aan het gebruikelijke ontslag van vrouwen in de jaren zestig op het moment dat ze trouwden.

Emancipatie moet echter niet verward worden met exploitatie. Door de toenemende neoliberalisering van de maatschappij wordt er door veel werkgevers optimale efficiëntie verwacht van hun werknemers. Het is dus belangrijk om onszelf af te vragen met welk doel overgangsklachten worden bestreden. Voor iemand die rondom de menopauze kampt met onverklaarbare depressieve gevoelens, biedt hormoonmedicatie een prima uitkomst. Voor iemand die hormoonmedicatie neemt om de eigen bestaanszekerheid te kunnen waarborgen, is deze medicatie slechts een ontoereikende pleister voor de veel grotere problemen van het neoliberale kapitalisme.

Als er in de media wordt geschreven over de ervaringen van personen met overgangsklachten, wordt het verminderde vermogen om te werken opvallend vaak aangehaald als fundamenteel probleem. Als het hoofddoel van hormoonmedicatie is om vrouwen zo lang en productief mogelijk bij te dragen aan de Nederlandse economiepotentieel, dan blijft er met deze heropleving van hormoonmedicatie weinig emancipatoir potentieel over. Nog problematischer wordt het wanneer het slikken van hormoonmedicatie de norm wordt. In dit scenario is het niet ondenkbaar dat wie last heeft van overgangsklachten en weigert hormonen te slikken, zich moet verantwoorden voor hun hun keuze. Zo kan genderdiscriminatie op de werkvloer worden geïnternaliseerd en komen Foucauldiaanse scenario’s over biopower steeds dichter bij de realiteit te liggen. In een dergelijk scenario heeft een patriarchale samenleving geen politieke instituten meer nodig om lichamen te disciplineren, maar doet het subject dit zelf, op basis van zogenaamde wetenschappelijke kennis.

Menopauze als cultureel gesitueerd fenomeen
Er komen steeds meer alternatieve invalshoeken om de menopauze vanuit te beijken en onderzoeken. Zo toont intercultureel onderzoek aan dat er in veel niet-westerse culturen geen woord is voor menopauze. Ook bekende overgangssymptomen, zoals opvliegers of slapeloosheid, worden er niet benoemd. Dit betekent niet dat de overgang elders niet bestaat of dat hij ons hier in het westen wordt aangepraat. Het zegt meer over culturele verwachtingen. In westerse samenlevingen moeten mensen over het algemeen zo lang mogelijk productief zijn. In China daarentegen ligt de pensioenleeftijd voor vrouwen tussen de 50 en 55 jaar. Onze westerse productiviteitsverwachting kan ervoor zorgen voor dat een slapeloze nacht zwaarder telt, en ook sneller optelt tot slapeloosheid. In Zimbabwe wordt het aanbreken van de menopauze ceremonieel gevierd met het ritueel kugura nhowo, waarmee de maatschappelijke status van vrouwen verandert. Twee vrouwen, van wie er één binnen en één buiten de westerse wereld leeft, kunnen dus precies dezelfde overgangsklachten hebben, maar er compleet andere gevolgen van ondervinden.

Nu moet het niet zo zijn dat de menopauze opnieuw gemystificeerd wordt. De uiteenlopende ervaringen binnen en buiten de westerse cultuur kunnen — met hulp van interdisciplinair onderzoek — nauwer en explicieter aan elkaar verbonden worden. Als er bijvoorbeeld naast het medische perspectief op de menopauze ook een sociaal-cultureel perspectief wordt gelegd, kunnen er meer passende oplossingen worden gevonden voor de vele verschillende klachten. Een eerste stap kan zijn om het gesprek over de overgang te verbreden, zodat er niet alleen ruimte komt voor klachten maar voor álle ervaringen met de overgang. Zo kan er, in plaats van alleen op symptoombasis, op een structurelere manier ruimte worden gemaakt voor de menopauze en de overgang, mét of zónder klachten.

Steun LOVER!
LOVER draait sinds de start in 1974 volledig op vrijwilligers en donaties. Wil je dat een van Nederlands oudste feministische tijdschriften blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.