DE TERUGKEER VAN HEKSENNACHT
Heksennacht. Vreugdevuren worden aangestoken, Freya, de godin van de vruchtbaarheid, wordt met rituelen geëerd en aanbeden. Ergens in een voorchristelijk verleden is het begin van de zomer is aangebroken. Maar er is ook die andere heksennacht. Het is 1978. Vrouwen lopen met brandende fakkels over straat, scanderen leuzen en bekladden de ramen van de rode districten. Op een spandoek valt te lezen: ‘Wij zijn meer dan een gat, meneer’. En onder de meute bevindt zich zowaar een heks in een rolstoel.
Het betreft hier het beeld dat onder andere oprijst uit de foto's van een Nijmeegse groep demonstrerende vrouwen die in bewaring zijn in de collectie van Atria. Maar in dit jaar gaan ook in Amsterdam en Den Haag vrouwen gewapend met bezemstelen de straat op om te demonstreren tegen seksueel geweld. De actiegroep Vrouwen Tegen Verkrachting heeft kort daarvoor 19 mei uitgeroepen tot jaarlijkse heksennacht. Doel is een einde te maken aan de vanzelfsprekendheid dat de straat ’s nachts aan mannen toebehoort.
Over de precieze aanleiding circuleren verschillende verhalen. Eén uitleg is dat de heksennacht is ontstaan in 1978 in de Verenigde Staten, toen een grote groep vrouwen spontaan ging demonstreren nadat een vrouw in een kroeg door een groep mannen was verkracht. Het verhaal dat onder andere op Wikipedia de ronde doet is dat in 1975 de Amerikaanse microbioloog Susan Alexander Speeth was neergestoken toen zij 's nachts alleen op weg was naar huis. Maar in de Nederlandse overleveringen worden ook verbanden met de Duitse Walpurgisnacht gelegd. ‘Dit traditionele heksenfeest ontwikkelde zich in de jaren zeventig steeds meer tot een strijdbare, radicale actie tegen seksueel geweld,’ aldus de beschrijving bij een foto van de hierboven beschreven 'Nijmeegse Groep'.
De Nederlandse Heksennacht is in alles behalve de gekozen benaming in ieder geval gebaseerd op de Take Back The Night-marsen in Amerika. Andrea Dworkin was een van de boegbeelden van deze demonstraties, die dan in talloze grote steden van Amerika en Europa gelijktijdig plaatsvinden. De feministische anti-pornobeweging speelt in deze tijd dan ook een belangrijke rol. Begin jaren 80 verschijnt in Nederland de publicatie Heksennacht: Feministiese visies op pornografie, dat weer gebaseerd is op het Amerikaanse boekje: Take back the night. Pornografie betrof vrouwonvriendelijkheid in de meest onverhulde vorm, was de gedeelde mening. Een citaat uit het boekje luidt als volgt [1]:
In de jaren 80 en 90 wordt Heksennacht regelmatig gevierd, in alle grote steden in Nederland. In de loop van het millennium laait steeds vaker de discussie op: wel of geen mannen? Op de destijds opgerichte website www.heksennacht.nl wordt de krachtige symbolische betekenis van het demonstreren met alleen vrouwen benadrukt. Vrouwen willen nu eens niet onder begeleiding van een man de straat op, maar samen vanuit gedeelde ervaringen en in hun eigen kracht de openbare ruimte opeisen.
Tegen het einde van het eerste decennium verschuift dit. Zo benadrukt de feministische actiegroep Wasbord in 2008 dat emancipatie om vrouwen én mannen gaat: ‘Mannen worden ook onderdrukt. Voor veel mannen blijkt het bijvoorbeeld heel lastig om minder te gaan werken om hun aandeel in het huishouden te leveren.’ In dit geval gaan de acties die in het kader van heksennacht worden georganiseerd ook niet zozeer over geweld tegen vrouwen (in strikte zin), maar zijn ze bedoeld om het feminisme weer op de agenda te krijgen. En in 2009 schrijft actiegroep FEL uit Gent deze verduidelijking van heksennacht.
In 2012 wordt in Gent en Brussel de actiegroep Hollaback! opgericht. In het kader van heksennacht (niet op 19 mei) worden ook in de daaropvolgende jaren ludieke acties georganiseerd die zich richten op vormen van straatintimidatie als nafluiten en roepen. De discussie omtrent straatintimidatie wordt door sommigen te beperkend gevonden, en vanuit de behoefte ook andere vormen van onderdrukking en discriminatie te kunnen agenderen, gaat Hollaback! op in de nieuwe groep Rebellieus. Deze groep wil zich gaan richten op ‘identiteitsgerelateerde discriminatie in de publieke ruimte’.
Deze nieuwe initiatieven laten zien dat er een balans wordt gezocht tussen een al te strikte opvatting van een feministische politiek die alleen op vrouwen is gericht en een intersectioneel en grensoverschrijdend denken die verschillende onderwerpen tegelijk agendeert en insluitend wil zijn. Een positieve ontwikkeling. Toch rijst dan ook de vraag of heksennacht hiermee niet stilletjes naar de achtergrond verdwijnt of aan een stille dood sterft. Dit terwijl gendergerelateerd geweld, straatintimidatie en de angst onder vrouwen zich alleen 's nachts over straat te begeven toch geenszins aan actualiteit hebben ingeboet. Het moet toch mogelijk zijn deze onderwerpen aan te spreken en verschillende partijen die zich betrokken voelen te betrekken. Heksennacht, volgend jaar: wie doet er mee?
Afbeelding: Affiche uit Amsterdam 198?. Copyright onbekend. Uit de IAV-collectie van Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis.
[1] Diana Rusell, geciteerd door Vintges, Karen: Porno: van last tot lust, 1983: http://www.krisis.eu/content/1983-2/1983-2-05-vintges.pdf.