De vloeiende waarheid

Van een aantal vrouwelijke filosofen uit de oudheid is de naam bekend. Hypatia leefde in de 4e eeuw NC in Egypte, in Alexandrië, een smeltkroes van culturen met de grootste bibliotheek ter wereld. Het is de tijd dat het Christendom de joodse en heidense religies verbiedt, verdrijft of uitmoordt en het Romeinse keizerrijk overneemt. De film Agora van Alejandro Amenábar (2009) neemt Hypatia als het kantelpunt in de Afro-Europese geschiedenis. Als vrouwelijk filosoof geniet ik op een warme zomeravond in het filmhuis van een vrouwelijke filosoof in de hoofdrol van een prachtige film.

Hypatia heeft een eigen wijsheidsschool waar ze haar leerlingen uitlegt dat de cirkel de perfecte beweging is. De aarde is het middelpunt en de zon, sterren en planeten draaien om de aarde. Deze kosmologische harmonie kan echter een aantal astrologische waarnemingen niet verklaren, wat heftige debatten met haar studenten oplevert. Drie studenten leren we kennen. Een goede, onopvallende jongen die christen blijkt te zijn. Een scherp denkende jongen van adellijke afkomst die smoorverliefd is op haar. En haar slaaf die ongemerkt al even verliefd en briljant is.

De macht in de stad verschuift, christenen vernietigen de heidense bibliotheek, de wijsheidsschool gaat ter ziele. Hypatia onderzoekt in de stilte van haar eigen vertrekken de kosmologische perfectie en ontdekt dat de aarde om de zon draait, niet in een cirkel maar in een elips. Ondertussen grijpt Cyril, een orthodoxe en gewelddadige bisschop steeds meer macht. Hypatia adviseert vanuit haar innerlijke wijsheid de adellijke student die de Romeinse heerser van de stad is geworden. Hij is niet in staat de sluwe Cyril te weerstaan en geeft steeds meer van zijn eigen waarheid prijs. De slaaf is uit woede tegen zijn uitbuiting toegetreden tot de soldaten van Christus. Hij moordt, plundert en af en toe twijfelt hij of dit de goede weg is. Uiteindelijk citeert Cyril teksten van Paulus waarin staat dat de vrouw ondergeschikt dient te zijn aan de man en nooit les mag geven. Hij klaagt Hypatia aan als een heks. Haar derde student, de geletterde bisschop die niet van geweld houdt, eist van de Romeinse heerser en van Hypatia dat ze zich aan de letter van de bijbel houden om zo de gewelddadige bisschop te kunnen weerstaan. De prefect gaat door zijn knieën. Hypatia weigert. Zij kan niet in dogma’s geloven, maar moet als filosoof alles in twijfel trekken. Haar lot was al bezegeld. De soldaten van Christus voeren haar weg om haar te doden. De twijfel bij haar slaaf wint het en hij herinnert zich zijn oude liefde. Hij bespaart haar de wrede dood door villen en laat haar ongemerkt stikken.

Met de historische Hypatia liep het minder fortuinlijk af: een meute christenen heeft met oesterschelpen het vlees van haar botten geschept. Van haar filosofisch werk is weinig bekend. Deze film toont een prachtige Hypatia. Op meesterlijke wijze vlecht het verhaal de filosofische zoektocht van Hypatia naar het centrum en de harmonie van de kosmos, haar onwankelbare openbare optreden en het verlies van de waarheid in het centrum van de wereldse macht in elkaar. Zonder innerlijk centrum ga je ten onder. Hypatia leeft haar eigen wijsheid en blijft trouw aan zichzelf.

En toch kan ik me niet helemaal verbinden met deze Hypatia. Zij verschijnt in deze film als het archetype van de zuivere vrouw. Ze is het enige onwankelbare personage. De mannen maken allen een eigen persoonlijke ontwikkeling door, verscheurd door liefde, twijfel, ambitie en hoop. Hypatia niet. Ze is alleen bezig met de waarheid. Andere vrouwen komen in de film niet voor. Als de adellijke jongen haar de liefde verklaart, geeft ze hem als antwoordt een doek bevlekt met menstruatiebloed. Verliefd op perfectie en harmonie moet hij niet bij haar zijn want zij vloeit. In haar zoektocht naar de perfectie in de kosmos lijkt de liefde tussen hen even de ruimte krijgen, maar zij staat het niet toe want haar leven is gewijd aan de waarheid. Vrouwen hebben maar één plek en daarmee schetst deze film een klassiek, essentialistisch beeld van vrouwen. Mannen zijn de helden die allerlei avonturen beleven op zoek naar de godin Sophia, de wijsheid, of het gulden vlies. De vrouw is de vastgenageld op een stilstaande plek, het centrum van de kosmologische perfectie waar mannen omheen draaien.

De kerk heeft Hypatia vermoord, maar dit beeld van de vrouw en van de waarheid wel degelijk overgenomen. De maagd Maria is onbevlekt ontvangen en daarmee vrij van zonden inclusief de erfzonde met het onreine menstruatiebloed. In mijn zoektocht naar Maria doorbreek ik het beeld van de kuise, gehoorzame en zondeloze vrouw en vertel ik een ander verhaal over een wilde, zoete en vloeiende Maria. De geschiedenis leert dat de waarheid verandert in vloeiende bewegingen. Je innerlijke centrum hoeft niet vastgespijkerd te worden om stabiel te zijn. Ook over Hypatia is een ander verhaal te vertellen, waarin ze haar briljante en creatieve geest met liefde weet te combineren en haar eigen harmonieuze en veranderende wijsheid leeft. Een Hypatia die haar maandstonde viert als de cyclus van het vloeiende leven en de kosmologische beweging van de cirkel.

Kirsten Notten is filosoof. Na een levendige carrière aan de universiteit, in het bedrijfsleven en bij de overheid is ze voor zichzelf begonnen als schrijver en wijze vrouw bij Waterschrijver. Ze is haar boek over Maria aan het afronden.