Een aantrekkelijk feminisme

Vierde feministische golf

Het feminisme lijkt vanaf de jaren '80 voor veel vrouwen aan aantrekkingskracht verloren te hebben. ‘De feminist’ is in de derde feministische golf tot een archetypisch beeld gemaakt, waar veel (jonge) vrouwen zich tegen afzetten. Maar de vierde feministische golf biedt uitzicht op nieuw feministisch elan, een feminisme met hernieuwde relevantie en betekenis, bevrijd van verstarrende etiketten.

De feminist als archetype
'Waar zijn al de millennial feministen?', vroeg CNN-journaliste Hannah Weinberger zich in 2012 af. Voor haar onderzoek interviewde ze millennial-vrouwen om te achterhalen wat voor hen de betekenis van feminisme is en in hoeverre zij zichzelf als feminist beschouwen. Haar onderzoek sluit qua uitkomsten aan bij een onderzoek uit 2018,  waaruit blijkt dat ongeveer de helft van de millennial-vrouwen zichzelf geen feminist wil noemen. Van de 2093 jonge vrouwen wilde meer dan de helft zich niet identificeren met het beeld dat ze hebben van activistische, agressieve, 'mannelijke' vrouwen, die eropuit zijn om 'typische' vrouwelijke waarden en eigenschappen van hen af te nemen. “Ook al leeft feminisme onder (jonge) vrouwen veel meer dan een paar jaar geleden, er lijkt nog veel schroom te zijn om het beestje met 'the F-word' bij zijn naam te noemen”, schreef Laura Obdeijn in 2016 nog in Het Parool.

Het archetype van de feminist en de post-feminist
De post-feministische kritiek op het 'oude' feminisme (eerste- en tweede feministische golf), is bepalend geweest voor de beeldvorming die vanaf de jaren 80 is ontstaan rondom de vrouwelijke identiteit- en seksualiteit. Het ‘vrouwelijke antwoord’ op de feministische vrouw kwam centraal te staan in post-feministische tv-series. In deze tv-series wordt volgens L.S. Kim de nadruk gelegd op de hinderlijke 'nasleep' van de 'vroegere vrouwelijke bevrijding'. Het feminisme diende in de jaren '90 aantrekkelijker gemaakt te worden om daarmee nog relevant en aansprekend (genoeg) voor moderne vrouwen te zijn. In de post-feministische beeldvorming werden naast de onafhankelijke vrouwen die dit als een positieve uitdaging zien vrouwen geportretteerd die juist ongelukkig zijn omdat ze onafhankelijk móeten zijn en dit als een last ervaren. Door twee groepen geëmancipeerde vrouwen van elkaar te onderscheiden, ontstond er een archetypisch beeld van de ‘feminist’ en een ‘aantrekkelijk(er)’ beeld van de post-feminist – een archetype in wording.

Drie archetypes: hoer, heilige (moeder) en feminist
In wereldberoemde post-feministische series als The Golden Girls uit de jaren '80 en Sex and the City uit de jaren '90, wordt naast de archetypes waar we vertrouwd mee zijn geraakt, de hoer en de heilige (moeder), een nieuw archetype gecreëerd: de feminist. In The Golden Girls gaat het hierbij om Dorothy en in Sex and The City om Miranda; sterke en intelligente vrouwen, die zich hoofdzakelijk op hun carrière richten en tegelijkertijd worden neergezet als dominant, agressief én onaantrekkelijk. De onafhankelijkheid wordt benadrukt in het feministische karakter dat zij vertegenwoordigen; “Om een man te behagen hoef je alleen maar een deel van je macht op te geven”, zegt Miranda dan ook zelfgenoegzaam in een gesprek over het seksueel bevredigen van mannen.

Met het benadrukken van haar onafhankelijkheid wordt bij dit archetypische personage vaak het onaantrekkelijke uiterlijk geaccentueerd; “Ga je omkleden!”, zegt Blanche in één van de afleveringen tegen Dorothy, terwijl ze zich aan het klaarmaken is voor een date. “Doe iets flitsends en kleurrijks aan!” “Dat past totaal niet bij wie ik ben”, zegt Dorothy tegen haar. “Schat, dat weet ik, maar neem eens een risico en wees een vrouw!” “Dat is wel erg veel gevraagd, maar ik zal mijn best doen”, geeft Dorothy als sarcastisch antwoord. Het personage Blanche – dat in vrijwel elke aflevering ‘geslutshamed’ wordt – krijgt in de post-feministische golf een nieuw wapen aangereikt: zij mag omdat zij als vrouw wél aantrekkelijk is, het onaantrekkelijke uiterlijk én karakter van de feministische Dorothy benoemen. En omdat Dorothy (en Miranda in Sex and the City) als onaantrekkelijke vrouwen worden neergezet, vertegenwoordigen zij daarmee automatisch alle 'andere' vrouwelijke kwaliteiten die in de geschiedenis overschaduwd zijn omdat de nadruk op het uiterlijk van de vrouw werd gelegd.

'Sexy, maar niet té sexy'
De post-feministische golf laat daarmee een merkwaardige ontwikkeling zien in het proces van emancipatie: de vrouw mag sexy zijn, maar niet té sexy. Met andere woorden: de vrouw mag niet door haar seksualiteit of (actieve) seksleven gedefinieerd worden én de geboekte resultaten in de twee eerste feministische golven mochten niet teniet gedaan worden, met als gevolg dat de gewenste vrouwelijke identiteit- en seksualiteit ging balanceren op de grens van object van begeerte of subject van begeerte. 'Is er bij ons sprake van een romantische beperking, of zijn we sletten te noemen?', is de vraag die Carrie centraal stelt in één van de afleveringen van Sex and the City – een nogal ironisch te noemen feministisch vraagstuk in een serie die als doelstelling heeft om de onafhankelijke, seksueel zelfverzekerde vrouw te vieren.

Karikaturen van feminisme en post-feminisme
Het integreren van een (actieve) seksuele identiteit in het proces van emanciperen bleek dus niet evident te zijn. Veel feministen verweten de post-feministen 'vals feminisme', omdat zij mee zouden gaan in de traditionele patriarchale objectivering van de vrouwelijke identiteit en seksualiteit: vrouwen beschikken slechts over één (zondige) kwaliteit, hun seksualiteit. Een objectivering die ook geleid heeft tot  zelfobjectivering: vrouwen die hun seksualiteit als middel gebruiken om aandacht te krijgen en vóór alles gebruik maken van hun seksualiteit bij het bewerkstelligen van iets of bij het behalen van (professionele) doelen. In tv-series worden post-feministische vrouwen dan ook vaak geportretteerd als brainy babe: een vrouw die aantrekkelijk genoeg is om kijkers te trekken of een rolmodel te zijn voor opgroeiende vrouwen, omdat ze ook erkent én accepteert dat ze seksueel geobjectiveerd wordt.

De reactie van post-feministen op deze kritiek was dat de feminist afbreuk zou doen aan een beeld van vrouwelijkheid dat juist door veel post-feministische vrouwen als wenselijk én aantrekkelijk beschouwd werd. En zo ontstond er een opmerkelijke archetypische tweedeling tussen mannelijke- en vrouwelijke vrouwen. De feministische vrouw werd afgebeeld als mannelijk, zwak of nog erger: als hypocriet. De gedachte daarachter lijkt te zijn dat feministen seksisme afwijzen, wel seksueel benaderd willen worden maar zichzelf als slachtoffer uitroepen wanneer dit gebeurt. De angst voor 'vertrutting' in het seksuele verkeer werd zelfs een post-feministisch argument in het #MeToo-debat. Zo stuurde de Franse actrice Catherine Deneuve, samen met 99 andere Franse vrouwen, een brief naar de Franse krant Le Monde waarin ze waarschuwden voor de gevaren van #MeToo die een totalitair klimaat als gevolg zouden kunnen hebben.

De vierde feministische golf: serieus en sexy
De vierde feministische golf (vanaf 2012) laat een vermenging van politieke- en persoonlijke idealen en ambities zien. Denk aan de vrouwenmarsen, slutwalks, #MeToo, demonstraties voor gelijke rechten van álle genders (LHBTQI), demonstraties voor recht op abortus, maar ook de (meer) persoonlijke body positivity beweging. Het bereik van deze bewegingen is groot dankzij de verspreiding van hashtags via de sociale media. De bewustwording die hiermee ontstaat vertaalt zich in een feministische beeldvorming die progressiever en inclusiever is. Zo staat in de Netflix-series The Bold Type en Ginny & Georgia de kritische dialoog tussen feminisme en post-feminisme centraal. De schrijvers proberen met het bespreekbaar maken van taboes en aannames in het huidige feministische discours tot nieuwe feministische vragen, opvattingen of perspectieven te komen. De ontspannen relatie tussen politieke- en persoonlijke feministische thema's is ook een kracht van deze series, en laat daarmee zien dat het politieke en persoonlijke feminisme geen afgescheiden werelden hoeven te zijn met bijbehorende doelgroepen. In deze series worden vrouwen centraal gesteld die onafhankelijk, intelligent, aantrekkelijk, ambitieus en geëngageerd zijn, en hun strijdvaardigheid op meerdere terreinen laten zien: menstruatiecups, het vragen van aandacht voor het vrouwelijk orgasme, het onderzoeken en aanvechten van seksisme, de 'kracht van kleding', intersectioneel feminisme, of het aan de kaak stellen van vrouwenonderdrukking wereldwijd.

Een aantrekkelijk feminisme
De vierde feministische golf lijkt meer recht te doen aan de kwaliteiten van het 'oude' feminisme, zonder daarbij afbreuk te doen aan post-feministische elementen, zoals de cruciale rol die wordt toebedeeld aan een (meer) persoonlijk feminisme dat ruimte biedt aan het vormgeven van een eigen vrouwelijke identiteit en seksualiteit. Het toenemend bewustzijn van wereldwijde sekseongelijkheid en de aandacht daarvoor via sociale media houdt het feminisme relevant maar nu ontdaan van archetypische beeldvorming. (Jonge) vrouwen zullen zich dan hopelijk niet genoodzaakt zien aan te sluiten bij het ene of andere archetypische kamp, het ontstaan van nieuwe vrouwelijke archetypen kan voorkomen worden en vrouwen krijgen de mogelijkheid om bevrijd van dergelijke etiketten hun maatschappelijke- en persoonlijke emancipatie vorm, inhoud en betekenis te geven.

Annalin van Putten
Transpersoonlijk therapeut en dramaturg, eigenaar van coachingspraktijk Aislinn.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.
Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, Linkedin en Facebook