Een nieuwe organisatie van de maatschappij

Paul Verhaeghe, de Belgische klinische psycholoog die ik al een aantal maal in mijn artikelenreeks over depressie en empathie als autoriteit heb opgevoerd, komt naar Nederland. Verhaeghe baarde opzien met zijn boek Identiteit, waarin hij de westerse samenleving als een patiënt op de divan legde en concludeerde dat zijn patiënt nogal wat psychopathische trekken vertoonde. Nu heeft hij een nieuw boek: Autoriteit. Op 14 september wordt Verhaeghe geïnterviewd door journalist Coen Verbraak in Paradiso.

Sinds Verhaeghes bestseller Identiteit uitkwam, wordt de publieke consensus steeds groter: we leven in een maatschappij waarin empathie een zonde is geworden en egoïsme een deugd. (Zie ook: ‘Hoe empathie uit onze samenleving verdwijnt’.) Dat zijn zware tijden voor maatschappelijk bewogen mensen, aangezien er een nauwe verwantschap bestaat tussen empathie en maatschappelijke betrokkenheid. De voortdenderende crisis, het aanhoudende vluchtelingenprobleem, de Griekse tragedie: voor mensen die empathisch ontwikkeld zijn, zijn de actuele gebeurtenissen in de politiek en de economie nauwelijks nog verdraaglijk. Maar depressie ligt niet alleen bij hen op de loer, want in een samenleving die stelselmatig steeds meer mensen uitsluit die niet meer kunnen meekomen in de constante competitie die onze maatschappij geworden is, is depressie voor iedereen een hoge risicofactor. ‘Iedereen is volledig zelf verantwoordelijk geworden om ‘het’ te maken, falen is je eigen schuld,’ stelt Verhaeghe. Een inktzwarte analyse van onze tijd.

In zijn nieuwe boek is de psycholoog en psychoanalyticus aanmerkelijk optimistischer, zo blijkt uit het interview dat hij aan De Correspondent gaf. Correspondent Pepijn van Eeden vroeg hem naar de titel van zijn nieuwe boek, waarna Verhaeghe meteen Hannah Arendt aanhaalde. Als kind van de jaren 60 was autoriteit oorspronkelijk een vies woord voor hem, zo vertelt hij. Hij vond het moeilijk om zich te identificeren met de roep om herstel van de autoriteit, vijftig jaar later – totdat hij een essay van Arendt las waardoor alle puzzelstukjes op hun plaats vielen. In dat essay stelt ze dat er een cruciaal onderscheid bestaat tussen macht en autoriteit. Macht is uitgesteld geweld en is altijd een ongelijke relatie tussen twee entiteiten. Autoriteit stoelt op een driedelige structuur, autoriteit functioneert altijd op grond van een bron buiten zichzelf. Eeuwenlang was die bron het patriarchaat. Verhaeghe pleit zeer zeker niet voor het herstel van de autoriteit van het patriarchaat – dat wat mij betreft nog altijd te veel macht bezit – maar stelt wel dat het een probleem is dat er geen andere autoriteit voor in de plaats gekomen is.

‘Hierdoor is automatisch gezag, van de leraar, de politieagent, de dokter, de vader des vaderlands, niet meer te herstellen,’ zegt Verhaeghe. ‘Integendeel: elke herstelpoging valt noodgedwongen terug op die tweeledige structuur, met als gevolg dat macht de plaats inneemt van autoriteit. En dat is zeer gevaarlijk, want het introduceert willekeur.’ Een analyse waarop ik niks kan afdingen. Men hoeft maar naar de handelingen van de Trojka te kijken om er de waarheid van te zien. Voor Verhaeghe ligt het antwoord dan ook niet in dat herstel. Hij pleit voor geloof in een ‘nieuw derde punt’ – en gelooft dat we daar nu al mee bezig zijn. De oude autoriteit was gebaseerd op een vaderfiguur die boven iedereen stond, de nieuwe is gebaseerd op het collectief. ‘Dat vergt een radicale omkering.’

Verhaeghe gaat vrij uitgebreid in op de factoren die daarbij een rol spelen: de Grote Verhalen, maatschappelijke verandering door revolutie of transitie, voorbeelden van organisaties die een combinatie van kapitalisme en het collectief implementeren (zoals het Braziliaanse bedrijf Semco en de nieuwe vormen van commons), piramidale versus horizontale democratie, en de veranderende rol van de vrouw in onze maatschappij. Volgens Verhaeghe maken we nu de uitholling van de centralistische democratie mee, maar wordt de democratie op decentraal niveau opnieuw uitgevonden. Het stemt hem hoopvol – en mij ook, na het lezen van zijn antwoorden. Ik ben er dan ook zeker bij, in september in Paradiso. Ik hoop dat dat voor iedereen geldt die in deze tijd wel wat hoop gebruiken kan.

‘It is only for those without hope that hope is given.’ -- Walter Benjamin (met dank aan Facebookvriend Gerhard Jung).

Paul Verhaeghe spreekt op 14 september om 20.00 uur in Paradiso te Amsterdam. Kaarten kosten 12,50 euro inclusief daglidmaatschap en zijn hierverkrijgbaar.

Fotocredits: portret van Paul Verhaeghe door Roger Cremers.