Feminist Witches

Heksen op de brandstapel, radicaal feministische heksen en zingende heksen op Tiktok

Beeld heksen in protest - bron GorillaWarfare

Geloof jij nog in heksen? Dat is toch iets uit een sprookje? Of van Halloween? Vroeger geloofde men dat er heksen bestonden, maar tegenwoordig noemen veel vrouwen zichzelf ook een heks. De hashtag #Witchtok heeft op TikTok al meer dan negentien miljard weergaven. Heksen en heks zijn is iets wat de afgelopen jaren steeds meer op een positieve manier naar voren is gekomen. Niet alleen TikTokkers, maar ook feministen tijdens de tweede feministische golf noemden zichzelf al ‘heks’. Waar komt deze feministische fascinatie voor heksen vandaan?

De Europese Heksenjacht
Om dat te begrijpen moeten we eerst kijken naar de heksen uit het verleden. Wie waren de heksen en waarom werden ze vervolgd? In Europa vanaf de 15e eeuw was het een stuk lastiger om een uitgesproken, alleenstaande, oude of zelfstandige vrouw te zijn. Deze vrouwen werden namelijk beschuldigd van hekserij door bijvoorbeeld kennissen, buren en familieleden. Ze werden uit hun huis gesleurd en op gruwelijke manieren gemarteld tot ze bekenden. Vervolgens werden ze uitgekleed, geschoren en door een zogenaamde ‘prikker’ geprikt met een naald om een lichamelijk teken te vinden dat duidde op het heks-zijn. Dit was bijvoorbeeld een moedervlek of een litteken. Dit teken zou zogenaamd gevoelloos zijn, maar zodra de vrouwen werden geprikt door de prikker waren ze vaak al te toegetakeld om te reageren of niet meer bij bewustzijn. Na het schuldige vonnis werden deze ‘heksen’ ter dood veroordeeld. Hoewel de heksenjacht onder historici niet per se bekend staat als vrouwenmoord, was vijfentachtig procent van alle veroordeelden vrouw. Er zijn ook mannen beschuldigd van hekserij, maar de meesten werden uiteindelijk niet geëxecuteerd. Hekserij was dus voornamelijk een vrouwelijke misdaad met meestal de dood als gevolg.

Vrouwen als het zwakkere, gevaarlijke en seksbeluste geslacht
Laten we voorop stellen dat vrouwen in het 15e eeuwse Europa werden gezien als het zwakkere geslacht. De gedachte was dat vrouwen sneller werden verleid door de duivel en bezweken onder zijn charme. Daarnaast zouden heksen schuldig zijn aan het onvruchtbaar maken van mannen, verleiden van mannen, het stelen van mannelijke geslachtsorganen en het hebben van seks met de duivel. Kortom, mannen moesten maar uitkijken voor die gevaarlijke seksbeluste vrouwen.
Maar wat zat er nou daadwerkelijk achter? Waarom werden er zoveel vrouwen voor hekserij beschuldigd? Wat voor vrouwen waren dit?  Over het algemeen zijn de meeste veroordeelde heksen vrouwen uit de lagere klasse die geen mannen om zich heen hadden of nodig hadden. Weduwen, alleenstaande vrouwen, kinderloze vrouwen, vrouwen die een stuk grond zouden erven, of zelfstandige vrouwen die een beroep uitoefenden werden vaak veroordeeld. Het waren vrouwen die op de een of andere manier afweken van de heersende machtsstructuren.

De heersende ideologie achter de Heksenjacht
Rond de opkomst van de heksenjacht begon ook het kapitalistische systeem vorm te krijgen. Volgens schrijfster en feministe Silvia Federici was de verspreiding van het kapitalisme een belangrijke achterliggende factor voor de escalatie van de heksenjacht. Het enige nut van de vrouw binnen het kapitalistische systeem was thuis blijven, veel kinderen krijgen en die op hun beurt opvoeden als geschikte arbeiders. De nucleaire familie en de onderwerping van de vrouw zijn dus basis van dit kapitalistische systeem. Het idee van de heks werd ingezet om vrouwen thuis te laten blijven en ze in te zetten als reproductiemachine. Rijke vrouwen in het 15e eeuwse Europa hadden weinig te vrezen. Zij konden hun ‘kapitalistische’, christelijke plicht uitvoeren door thuis te blijven en zoveel mogelijk kinderen te krijgen. Arme vrouwen, die een beroep uitoefenden om financieel het hoofd boven water te houden, vrouwen die geen man om zich heen hadden, of vrouwen die kinderloos waren, vormden allemaal een bedreiging voor het kapitalistische systeem.
In het huidige Amerika, het toenmalige New England, wachtte zelfstandige vrouwen hetzelfde lot. Zelfstandige, oude, kinderloze en alleenstaande vrouwen pasten niet binnen de protestantse ideologie van New England. Vrouwen moesten vooral onderdanig zijn aan hun man, veel kinderen baren en ze gedisciplineerd opvoeden. Net zoals in Europa werden vrouwen die geen perfecte volgers waren van de heersende ideologie als bedreiging gezien en bestempeld als heks.

Een Breuk met het Cliché
Het stereotype heks zoals we haar kennen - oud, alleenstaand, kinderloos en zelfstandig - wordt bevestigd in de bovenstaande tekst. Klopt dit beeld van heksen echt helemaal? In New England leefde namelijk ook nog een groot deel van de inheemse bevolking en er waren veel Afrikaanse slaven aanwezig. Spelen die ook een rol in de heksenjacht? Heeft ras ook een plek in het heksendiscours?

Het antwoord is ja. Vooral vanaf de 17e eeuw zijn er heel veel Native Americans en zwarte slaven veroordeeld voor hekserij. Zwarte slaven werden veroordeeld voor het beheksen van de witte mensen en hun mede slaven. Inheemse culturele praktijken zoals voodoo werden vaak in verband gebracht met satanistische rituelen. In New England werd alleen het christelijke geloof geaccepteerd. Andere gebruiken werden niet getolereerd en aangezien vrouwen werden beschouwd als de zwakkere sekse, werden er ook vooral vrouwelijke native Americans en slaven veroordeeld, als manier om de onderdrukking te legitimeren en te behouden. Daarnaast werden vrouwelijke zwarte slaven, net als de Europese vrouwen, gebruikt om nieuwe arbeiders te baren voor het kapitalistische systeem. Ras is dus wel degelijk een factor die een rol speelt in de heksenjacht en het stereotype heks dat wij kennen is in feite veel complexer.

De Moderne Heks
De fascinatie met heksen is tegenwoordig niet alleen groot op de app TikTok. Naast #WitchTok zijn er ook religies die gebaseerd zijn op mensen die zichzelf heksen noemen. Een voorbeeld hiervan is Wicca. Wicca-heksen identificeren zich met de slachtoffers van de ‘burning times’, oftewel de heksenvervolgingen. Ze aanbidden “de godin” en geloven dat het goddelijke vrouwelijk is. Door zichzelf tot heks uit te roepen keren ze, volgens henzelf, terug naar een tijd voor de heksenvervolgingen van de vroegmoderne tijd. In een tijd waar vrouwelijkheid, volgens Wicca, dus heilig was. Binnen Wicca-rituelen spelen vrouwelijke leiderschap en autoriteit aldus een belangrijk rol. Hierbij is mannelijkheid ook belangrijk, maar dan in de vorm van de zoon of de metgezel. Het is dan ook niet raar dat veel Wicca-heksen feministen zijn, ook al speelt feminisme geen belangrijke rol binnen de geloofsovertuiging.

Radicale feministische heksen
Je hebt binnen Wicca echter ook radicale feministische heksen. Deze worden ook wel Dianics genoemd, naar de Romeinse jachtgodin Diana. In tegenstelling tot de Wicca-heksen gebruiken de Dianics feministische concepten van seksualiteit, gender en machtsstructuren in hun begrip van het goddelijke. Het heks-zijn is bij de Dianics dus zowel een onderdeel van hun geloofsovertuiging als van hun politieke overtuigingen. De heks is in hun ogen een symbool van verzet. Silvia Federici schrijft dat feministen al snel inzagen dat de heksenvervolgingen alleen konden plaatsvinden, omdat er vrouwen waren die de onderliggende machtsstructuren uit die tijd uitdaagden. De heks is zodoende niet alleen een mythische of religieuze figuur uit het verleden. Zij wordt ook een belichaming en symbool voor hedendaagse sociale dilemma’s. Niet zo gek dus dat feministen vanaf de tweede feministische golf zichzelf tot heks verklaren.

Een Kritische Afweging
Het idee van de feministische heks kan desondanks ook problematisch zijn, omdat het strategisch inzetten van de heks als politieke figuur intersectionaliteit negeert en het binaire gendersysteem in stand houdt. De heks symboliseert de onderdrukte en gemartelde vrouw en eveneens een sterke en goddelijke vrouwelijkheid. Hierdoor blijft er, volgens de filosoof Judith Butler, weinig ruimte over voor andere genderidentiteiten, want aan deze feministische heks zijn bepaalde aannames verbonden. Denk aan ideeën over vrouwelijkheid en de gedachte dat alle vrouwen universeel worden onderdrukt door mannen, ongeacht culture, etnische en klassen verschillen.

Heksen en Feministen
Hedendaagse heksen, zoals de Wicca’s en de Dianics, erkennen dat heksen van vroeger een bedreiging waren voor de bestaande machtsstructuren. Daarom hebben zij het woord ‘heks’ toegeëigend en het een nieuwe politieke en religieuze betekenis gegeven; een symbool van verzet tegen het patriarchaat. Het symbool heks krijgt dankzij, onder andere, de Wicca, Dianics en de gebruikers van de #WitchTok op verschillende manieren een positieve betekenis. In tegenstelling tot de 15e eeuw is het tegenwoordig trendy om een heks te zijn.
Manouk Weerts, Chiara van der Velden, Renée van der Wijck

Geschreven in het kader van een opdracht voor de BA cursus Antropologie van Gender, Seksualiteit en het Lichaam, Culturele Antropologie, Universiteit Utrecht, november 2021.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.
Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, Linkedin en Facebook