Geniale vrouwenliteratuur bestaat (niet)

Is Julia Franck een feminist? Ik heb haar twee uur lang gesproken en ben onder de indruk van haar beheerste en serieuze manier van praten. Ik vind haar sympathiek maar durf de vraag bijna niet te stellen uit angst dat ze beledigd ontkent. Ik vind haar werk en haar denkbeelden feministisch maar wat vindt zijzelf?

In 2007 ontvangt Julia Franck de Deutscher Buchpreis voor haar boek Die Mittagsfrau. Het boek is een enorm succes: er zijn al vertalingen voor meer dan dertig landen gepland en recentelijk zijn de filmrechten verkocht. In Nederland verscheen het boek in augustus in vertaling en is inmiddels toe aan de tweede druk. ‘Dat ik nu succes heb met het boek is een enorme opluchting. Eindelijk hoef ik me geen zorgen meer te maken over mijn inkomen. Veel schrijvers lukt het niet om van hun boeken te leven.’ Julia Franck leeft met haar twee kinderen in Berlijn. Dan is succes niet alleen luxe maar ook noodzaak.

Een feministisch verhaal
De Middagvrouw vertelt het verhaal van Helene Würsich en niet, zoals veel recensenten suggereren, het verhaal van Peter, haar zoontje. Peter is het kind laat dat Helene aan het einde van de oorlog alleen achter laat op een vreemd station ergens in Duitsland. Peter is op dat moment nog maar zeven jaar oud. Een schokkend begin van het boek dat steeds uitgebreid wordt besproken. Maar het is alleen de aanleiding voor het boek. De jongen die wordt achtergelaten, is namelijk de vader van Julia Franck.
‘Mijn vader heeft nooit veel willen vertellen over dit traumatische verhaal. Een keer had mijn moeder een ontmoeting tussen beide georganiseerd. Het moet een afschuwelijke middag zijn geweest. Noch mijn vader, noch mijn grootmoeder waren in staat met elkaar te praten. Het schijnt dat ze niet eens naar elkaar durfden te kijken.
‘Het boek is een monument voor mijn grootmoeder geworden. Een moeder die haar kind zomaar achterlaat en van zich afstoot, dat is in onze samenleving ondenkbaar en wordt afstotelijk gevonden. Ik wilde weten hoe een vrouw tot deze beslissing kan komen. Ik wilde haar vooral niet veroordelen.’
De Middagvrouw is een historische roman waarin Franck het verhaal van haar grootmoeder met verschillende historische en emancipatoire ontwikkelingen verweeft: de mogelijkheid tot een vroege herkenning van een zwangerschap en een daarbij horende, veilige abortus, vrouwen die een beroepsopleiding volgen tot verpleegster of zelfs studeren en arts worden en lesbische relaties die in het Berlijn van de jaren twintig openlijk beleefd mogen worden.

‘Maar grote literatuur is het niet’
Ondanks het grote succes zijn de kritieken niet onverdeeld lovend. Wat is er precies mis met het boek? ‘Wie succes heeft in Duitsland moet erop bedacht zijn om juist daarom negatieve kritiek te krijgen. Vooral vrouwen hebben daar last van. Als schrijvende vrouw heb ik het zwaarder dan mannen, dat denk ik wel. Bij vrouwen wordt snel op uiterlijkheden gefocust: zij schrijft goed omdat zij uit het Oosten komt of: de roman is goed vakwerk maar groots is het niet. Een vrouw kan blijkbaar geen geniaal werk leveren.’
Julia Franck heeft deze laatste kritiek vaak moeten aanhoren. En dan kan het boek nog zo’n succes zijn, die opmerking steekt. Ze is er zelfs boos over: ‘Veel van mijn collega’s, vrouwen die schrijven, vertellen trots als de pers oordeelt: zij schrijft als een man of je kunt bijna niet merken of het door een vrouw of een man is geschreven. Toen ik mijn eerste werken publiceerde kreeg ik ook dat soort commentaar. En ik was er ook trots op. Ik wilde zelfs eerst onder een mannelijk pseudoniem schrijven. Nu maakt zo’n opmerking me bijna agressief.
Dat mijn boek een provocatie zou zijn, wist ik. Tijdens lezingen ervaar ik dat nu zeer direct: vrouwen herkennen zich in Helene maar zij willen haar beslissing niet begrijpen. Helene is in haar handelen een provocatie en ik ben een provocatie in mijn persoon, als alleenstaande moeder die succes heeft.’ Nee, zo stelt men zich het grote genie niet voor. Dat is eerder iemand met een grote neus (symbool voor een grote penis), grijze wollige haardos, een klein, metalen brilletje (symbolen van intelligentie en voortdurend gepeins), een pijp (wederom: de fallus), een teckel, etc. Ja, een soort Mulisch: de eenzame wolf die in zijn statige bibliotheek over de problemen van de wereld nadenkt en grootse literatuur produceert of moet ik zeggen creëert? Zeker, Mulisch beantwoordt aan dit beeld. Misschien zelfs een beetje te goed. Dat maakt van Mulisch in plaats van een genie eerder een cliché.

Man worden?
Aan het merk ‘vrouwenliteratuur’ kleeft altijd het oordeel ‘middelmatig’. En als een vrouw schrijft over vrouwen dan is het al snel vrouwenliteratuur. Dan kan het verhaal nog zo ingenieus en meeslepend zijn verteld. Maar de tijd dat Franck liever onder een mannelijk pseudoniem had willen schrijven, is voorbij. ‘Ik had een paar jaar geleden ook kort haar en droeg altijd broeken om me als persoon met de kritiek van het mannelijke schrijven te kunnen meten. Maar ik ben zelfbewuster geworden, draag gewoon een rok als ik dat wil en heb lang haar. Ik ben ook anders over het feminisme gaan denken. Het feminisme van de jaren zeventig dat ik sterk associeer met Alice Schwarzer, was te veel gericht op de vrouw. Zij vergaten de mannen helemaal. Het resultaat is dat vaders hun verantwoordelijkheid niet hebben hoeven nemen. Iedereen is verontwaardigd over Helene, de moeder die haar kind zomaar achterlaat, bijna niemand vraagt: en waar is de vader van Peter?’

Ik geloof dat ik feminist ben
De Middagvrouw gaat dus niet toevallig over een sterke en intelligente, jonge vrouw die tussen geschiedenis en patriarchaat wordt vermalen. Julia Franck wilde een stem geven aan een vrouw die na een verloren strijd ervoor koos om te zwijgen. Helene Würsich geeft een gezicht en een lichaam aan de grootmoeder van Julia Franck maar staat ook symbool voor al die vrouwen die hetzelfde lot is overkomen.
‘Ja, ik geloof dat ik een feminist ben. Ik heb het label vroeger afgewezen omdat ik het met mannenhaat associeerde. Maar intussen denk ik dat we meer feminisme nodig hebben. Alleen mogen we niet weer vergeten de mannen bij het denkproces te betrekken.’

Manu Bühring sprak op 18 september 2008 met Julia Franck in het Ambassade Hotel in Amsterdam. Delen van de tekst hebben betrekking op de lezing van Julia Franck twee dagen eerder bij Women Inc.

De foto maakte Cathelijne Berghouwer

Julia Franck heeft een eigen website