Je kunt tegenwoordig ook niets meer zeggen

Markus Winkler via Unsplash

Je kunt tegenwoordig ook niets meer zeggen zonder gecanceld te worden. Zo werd anti-racisme activist Quincy Gario al in 2011 gecanceld door de politie. Net zoals Jerry Afriyie en de rest van Kick Out Zwarte Piet werden gecanceld door Ahmed Aboutaleb en de beruchte ‘Cancel-Friezen’.

Volgens onafhankelijke bronnen heb ik verkeerd begrepen wat ‘cancel culture’ betekent en welk gevaar het precies inhoudt voor de vrijheid van meningsuiting. Ik begrijp inmiddels dat de echte slachtoffers van cancel culture de populairste komieken, auteurs en talkshow-hosts zijn ter wereld, die fans verliezen omdat ze impopulaire dingen zeggen. Die voelen zich daardoor genoodzaakt om in de krant en op het avondnieuws te klagen over hun bedreigde vrijheid van meningsuiting. Die gratis publiciteit heeft natuurlijk een ‘chilling effect’. Voor je het weet wordt niemand meer betaald om een lakse scheidsrechter een homo te noemen, stel je voor!  Als we niet oppassen durft niemand meer op Facebook te zeggen dat trans vrouwen met hun ‘genderideologie’ een gevaar vormen voor “””biologische vrouwen”””. 

Maar serieus nu. Het discours rondom cancel culture is op een hoogtepunt, met name vanwege een aantal rellen die zijn ontstaan in de afgelopen weken rondom Harry Potter-auteur J.K. Rowling en Veronica Inside. De verschillen tussen deze situaties zijn tekenend, maar in beide gevallen maken veel mensen zich zorgen om het feit dat publieke figuren gevolgen ondervinden aan de publieke opinie. Dit neemt de vorm aan van intimidatie via sociale media, soms zelfs doodsbedreigingen. Maar veel eerder een felle polemiek en geïmpliceerde boycot van het doelwit.

In het geval van J.K. Rowling, de populairste auteur aller tijden, was de aanleiding van haar ‘cancellation’ een manifest dat ze op haar sociale media schreef, waarin ze op een ogenschijnlijk kalme en redelijke manier uitlegde dat de acceptatie van transgenderrechten de deur openzet voor geweld tegen (cis)vrouwen, dat transmannen eigenlijk lijden aan geïnternaliseerde misogynie, en dat medisch onderzoek moeilijker wordt als we zeggen dat trans vrouwen vrouwen zijn. Dit leverde haar een storm van kritiek op waarna vrijwel de gehele cast van de Harry Potter-films zijn samenwerking met haar heeft opgezegd. Miljoenen fans spraken hun teleurstelling en afwijzing uit. Wat dit betekent voor Rowling’s verdere carrière valt nog te bezien, maar ze kreeg alvast veel bijval van andere mediagiganten. Onlangs tekende zij samen met een selectie van beroemdheden en publieke intellectuelen een open brief waarin zij zich collectief uitspreken tegen het gevaar van cancel culture. Daaronder bevinden zich Gloria Steinem, Margaret Atwood, Noam Chomsky, Salman Rushdie en Cornel West. 

Dichter bij huis kwam voetbalcommentator Johan Derksen in heet water terecht door zijn argeloze racistische opmerkingen. Tijdens een desastreus panel over dit onderwerp hield Derksen voet bij stuk. Dit leidde er uiteindelijk toe dat het Nederlands elftal weigerde om mee te werken aan zijn programma Veronica Inside. Verschillende sponsors trokken zich terug en niet veel later werd voor dit seizoen de stekker uit VI getrokken. Letterlijk ‘gecanceld’, dus. Ook in Nederland kwamen tegenstanders van cancel culture in het geweer.

Dit zijn echter slechts twee voorbeelden uit een lange rij van publieke figuren die in ongenade zijn gevallen de laatste jaren. Soms door opmerkingen over racisme, seksisme, homofobie, transfobie of validisme. Maar even vaak over beschuldigingen van huiselijk en seksueel geweld, waaronder kindermisbruik, vooral binnen het kader van de #MeToo hashtag. Harvey Weinstein, Kevin Spacey, Bryan Singer, John Lasseter. Het zou niet te ver gaan om #MeToo te zien als de oorsprong van de controverse rondom cancel culture. Naar mijn mening was #MeToo vooral nodig omdat er een wildgroei aan seksueel gewelddadige beroemdheden was ontstaan, die door hun rijkdom en roem beschermd werden voor de gevolgen van hun misdaden, zoals Bill Cosby. Maar er was ook gelijk een backlash tegen #MeToo. Zo was niet iedereen het erover eens of bepaalde beschuldigingen wel geloofwaardig waren, of ernstig genoeg. 

Het geval van Aziz Ansari staat me bij. Een vrouw vertelde in een anonieme blogpost dat de populaire, uitgesproken feministische komiek haar meerdere keren onder druk had gezet om seks te hebben, op een manier waar zij zich zeer gemanipuleerd en ongemakkelijk bij voelde en beschuldigde hem van aanranding. De discussie hierover zou een belangrijk gesprek kunnen zijn over grensoverschrijdend gedrag en het feit dat beroemdheden een ongezonde machtsdynamiek hebben met hun fans en minder beroemde collega’s. Fans van Ansari wilde de discussie echter framen rondom de vraag of hij de wet had overtreden. Dit soort discussies braken ook los rondom Louis C.K., nog een komiek met een reputatie als feminist die zichzelf bleek te hebben afgetrokken in het bijzijn van vrouwelijke collega’s, terwijl hij de deur blokkeerde. Het ging daarna al snel over de legaliteit en of hij hiervoor ‘vergeven’ kon worden. 

Dezelfde discussie ligt ook op de voorgrond bij de kritiek op cancel culture. Wat mogen beroemdheden zeggen, en moeten we wel zo streng voor ze zijn? Deze vragen leiden af van het feit dat iedereen het recht heeft om beroemdheden niet meer te steunen of hen te dienen van repliek. Beroemdheden hebben ook geen recht op sponsors of een platform. Ik heb per slot van rekening ook geen recht om betaald te worden voor mijn mening, laat staan een eigen talkshow. Het valt me daarom op dat de kritiek op cancel culture zo erg de nadruk legt op vrijheid van meningsuiting. Het is toch ook mijn recht om een kritische mening te uiten over J.K. Rowling en haar te boycotten? Hoe kan dat een gevaar zijn voor haar vrije meningsuiting?  

Deze kritiek wordt vervolgens op één hoop gegooid met de emotioneel gewelddadige hatemail en doodsbedreigingen die de beroemdheden op hun adres krijgen. Dit is uiteindelijk het duistere hart van cancel culture. Het feit dat sommige fans de ‘cancellation’ aangrijpen om hun woede te uiten met een niet-aflatende stroom van persoonlijke aanvallen en intimidatie. Niet bepaald constructief, en zeker een probleem.

Is cancel culture soms te streng, te giftig? Maakt het discussie echt onmogelijk? We zullen van mening verschillen per geval. Maar we kunnen het erover eens zijn dat sommigen te ver gaan. Dat sommige misstappen vergeven kunnen worden en dat niemand met de dood bedreigd verdient te worden. Waar gaat het mis? Ten eerste denk ik dat we door social media gewoon veel meer horen over de meningen en morele vergrijpen van beroemdheden, en dat iedereen daar weer publiekelijk zijn mening geeft. De kans dat beroemdheden publiekelijk worden beschuldigd van racistische uitspraken of ongewenste intimiteiten is gewoon groter. 

Het maken van excuses is bijna een genre geworden op zich. Talloze publieke figuren hebben moeten reageren op beschuldigingen van alles van ontrouw en oplichting tot seksueel geweld. Vaak zijn deze excuses heel strategisch, passief-agressief of anderszins onbevredigend. Dit maakt het publiek afgestompt en cynisch. 

Daarnaast speelt mee dat fans via social media een eenzijdige band opbouwen met beroemdheden: een zogeheten parasociale relatie. Dit wordt strategisch aangemoedigd door beroemdheden zelf om loyaliteit en publiciteit te genereren. De persoonlijke levens van acteurs en artiesten zijn ook content voor hun fanbase, die secuur geregisseerd wordt. Je hoort je favoriete ‘influencer’ niet te zien als een vreemde met een eigen privéleven, maar als een vriend. Zo’n parasociale relatie heeft ook een enorm nadeel voor de beroemdheid zelf: als je niet voldoet aan het ideale imago dat je presenteert via social media, voelen je fans zich persoonlijk verraden. Dit werkt diepe woede in de hand. Dat speelt ook een rol wanneer cancel culture uit de hand loopt. 

Om maar niet te zwijgen over het feit dat opmerkingen die voor beroemdheden triviaal lijken, voor anderen een kwestie zijn van leven of dood. Door haar uitspraken moedigt J.K. Rowling ouders bijvoorbeeld aan om de dysforie van hun kinderen niet serieus te nemen. Ongetwijfeld zien transfoben zich door Rowlings manifest gesterkt in hun zelfbeeld als verdedigers van meisjes en vrouwen tegen enge, perverse mannen. Dit kan hen aanmoedigen tot mishandeling en moord, die voor trans vrouwen nog steeds een blijvende, reële dreiging is. Het is dan ook niet vreemd dat sommigen van hen woedend zijn en zelf overgaan tot intimidatie.    

Het probleem van intimidatie is op het internet overal aanwezig, en wordt in dit geval selectief overdreven. Zo krijgen Sylvana Simons, Akwasi, Christine Blasey-Ford en zelfs actrices als Kelly Marie Tran, Leslie Jones en Laura Bailey ook serieuze bedreigingen aan hun adres. Dit soort racisme en vrouwenhaat wordt echter niet gezien als cancel culture. De haatmail van creeps, racisten en nazis wordt nauwelijks gezien als een sociaal probleem. Het wordt bijna gezien als een natuurwet dat gespuis op Twitter en Facebook zijn mening vrij kan uiten, ook als die mening moord, genocide of verkrachting impliceert.

Het is zelfs zo dat het systeem waarmee Facebook haar gebruiksvoorwaarden handhaaft, eerder anti-racistische activisten ‘cancelt’ dan racisten. Het is bijvoorbeeld geheel toegestaan om te zeggen dat je een hekel hebt aan zwarte armoedzaaiers en criminele immigranten, maar niet om te zeggen dat witte mannen een onderdeel zijn van het probleem. Dit is omdat ‘criminele immigranten’ en ‘zwarte armoedzaaiers’ geen beschermde categorieën zijn, en ‘witte mannen’ wel. Er is geen regel tegen het discrimineren van specifieke groepen armoedzaaiers en criminelen, maar wel op ras en geslacht. Dus je kunt op Facebook niet beweren dat de geprivilegieerde groep een probleem vormt, maar je kunt wel impliceren dat onderdrukte minderheden een gevaar vormen. Als je maar bijvoeglijke naamwoorden gebruikt.

Het is opvallend dat het rechtse equivalent van cancel culture een gecoördineerde campagne van karaktermoord en intimidatie is; eigenlijk een pure destillatie van het ergste waarvan cancel culture wordt beschuldigd. Maar er zijn geen open brieven van populaire beroemdheden die zich uitspreken over het gevaar dat extreemrechts betekent voor de vrijheid van meningsuiting. Noch over het politiegeweld tegen vreedzame demonstranten dat zich nu over de hele wereld verspreidt. Demonstranten en journalisten werden niet gecanceld met een rubberkogel, met een auto die op ze inrijdt of chemische wapens die op ze worden afgevuurd. De gemaskerde militairen die demonstranten ontvoeren in Portland worden ook niet beschuldigd van cancel culture. 

Cancel culture is een naam die gegeven wordt aan linkse kritiek op machtige mensen, met name als die consequenties heeft voor de inkomens en het aanzien van de beroemdheid. Al valt het met die zogenaamde gevolgen nog wel mee. Er is een heel genre van seminars en comedy dat volledig gebaseerd is op het idee dat ‘politieke correctheid’ het ‘vrije woord’ kapot maakt. Zij worden door gelijkgestemde fans met miljoenen bestookt. Terwijl er buiten met een wapenstok wordt ingeslagen op mensen die zeggen dat de politie minder geweld moeten gebruiken.

De angst voor cancel culture is een angst om aanzien te verliezen door iets fout te doen, door iets racistisch te doen of te zeggen, door met iemand te flirten op een foute manier, door iemand aan te spreken met het verkeerde voornaamwoord. Er bestaat het beeld dat links dan een rabiate meute vormt die om het minste of geringste iemands leven kapot maakt. Ik begrijp dat het zo voelt voor een geprivilegieerde groep die ineens voor het eerst gevolgen ondervindt van hun fouten. Maar het is geen onderdrukking. Het is zonde dat ook  boegbeelden als Gloria Steinem en Cornel West zich door die angst laten leiden. Want sommigen zullen inderdaad snel en woedend, onvermurwbaar zijn als je over de schreef gaat. Dat is tot op zekere hoogte ook hun recht. Anderen zullen bereid zijn om je voor te lichten en te helpen om je fout niet te herhalen. Defensiviteit is hierin niet constructief, en is eerder een bedreiging voor de vrijheid van meningsuiting dan een verdediging ervan. Het zou ons sieren als we ons collectief zouden inzetten tegen fascistische haatcampagnes en staatsgeweld tegen demonstranten. Want je kunt tegenwoordig ook niets meer zeggen zonder een wapenstok voor je kiezen te krijgen...          

Steun LOVER!
Vond je dit een goed artikel? Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Laat je waardering blijken door een (eenmalige) donatie en help ons. LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.