Kiezen in vrijheid

Laat mij binnen - ik breng nieuw licht

Vandaag precies een eeuw geleden stemde de Tweede kamer in met actief kiesrecht voor vrouwen. Vier maanden later trad de wet in werking en had Nederland algemeen kiesrecht. Het thema voor de 4 en 5 mei-viering sloot dit jaar hierop aan: In Vrijheid Kiezen. We vieren dat we in vrijheid leven en kunnen kiezen. Terecht. Maar hoe vanzelfsprekend is die vrijheid? En welke invloed hebben onze keuzes daarop?

‘Een briefje schrijven of bellen. Je stem laten horen, of niet. Je geliefde omhelzen, de straat oversteken, of niet.’ Zo begon de indrukwekkende toespraak van Femke Halsema tijdens de Dodenherdenking op de Dam. ‘Wij ademen vrije lucht, wij wandelen ongestoord door de stad, wij geven onze meningen, wij kiezen in vrijheid. We doen dat dagelijks, haast achteloos.’

Vrijheid lijkt vanzelfsprekend. Vrijheid van meningsuiting, vrijheid van handelen, het recht om te demonstreren, zelfbeschikking, democratie. Vrijheid om te kiezen. Maar zo vanzelfsprekend is dat niet.
Zeker niet voor vrouwen.

In 1917 kregen vrouwen passief kiesrecht en twee jaar later ook actief kiesrecht. Aan invoering van het vrouwenkiesrecht gingen drie decennia vol strijd en volharding vooraf. Het kiesrecht was de eerste stap op weg naar een gelijke positie van vrouwen en mannen. Spoiler alert: we zijn er nog steeds niet!

Onze moeders en grootmoeders groeiden op in een tijd de facto handelingsonbekwaam waren. Zonder toestemming van hun vader of echtgenoot konden vrouwen niet op reis, geen verzekering afsluiten, geen bankzaken doen, geen kleding of apparaten kopen. Pas 1956 werd de ‘Wet handelingsonbekwaamheid’ afgeschaft. De Algemene Wet op Gelijke Behandeling stamt uit - schrik niet – 1994.

We vinden het normaal dat vrouwen studeren, werken, een bankrekening openen, een vakantie boeken en zelf bepalen of en hoeveel kinderen ze willen baren. Dit zijn echter relatief recente verworvenheden. Bovendien garanderen zelfs wettelijk vastgelegde rechten nog niets. Vooroordelen en stereotypen zijn hardnekkig en slijten in de praktijk tergend langzaam. Nog steeds worden vrouwen achtergesteld. Vrouwen die werken, krijgen minder salaris. Vrouwen die ziek zijn, krijgen slechtere zorg. Vrouwen die een bedrijf starten, krijgen minder makkelijk investeerders.

Ik herinner me als de dag van gisteren hoe mij in 1998 bijna een hypotheek werd geweigerd - ‘zou je dat wel doen, meisje?’ (Meisje! Ik was 33 jaar en verdiende als kostwinner bovenmodaal). In dezelfde periode heb ik drie jaar moeten lobbyen voor een sterilisatie. Want – zo stelden de eerste vier gynaecologen die ik consulteerde – je bent nog jong en misschien ontmoet je een man die een kind van je wil. Mijn zelfbeschikkingsrecht was blijkbaar ondergeschikt aan de wensen van een man die ik nog moest ontmoeten.

Geïnternaliseerde misogynie
Bij de Provinciale verkiezingen afgelopen maart behaalde een rechts-populistische partij een monsterzege: in één klap met dertien zetels in de Eerste Kamer. Alhoewel het van alle kanten regende van reacties van verbijstering en ontzetting, verbaasde de uitslag mij geenszins. Wie dit niet had voorzien, heeft het afgelopen decennium onder een steen of in een filterbubbel geleefd. De dappere Jerry Afriyie formuleerde het beter dan ik ooit kan doen.
De partijleider is een uitgesproken seksist. Een derde van de kiezers zijn vrouwen. Blijkbaar hebben de vrouwvijandige uitspraken van de lijsttrekker hen niet ervan weerhouden om voor hem te stemmen.

Dat uitgesproken seksisme geen deal killer is voor vrouwen, is sinds de 2016-verkiezingen in de VS geen verrassing meer. Een aanzienlijk deel van het vrouwelijk electoraat stemde op de man die zich tijdens de campagne neerbuigend over vrouwen uitliet en die door twaalf vrouwen van aanranding wordt beschuldigd. Deze vrouwelijke steun aan vrouwonvriendelijke mannen is geen recent fenomeen. In Nazi-Duitsland werden vrouwen voornamelijk als broedmachines beschouwd, maar dat weerhield velen van hen er niet van om de Führer te aanbidden.

Volgens Suzanne Moore is dit te verklaren vanuit het idee van geïnternaliseerde misogynie. Seksisme is zo alom aanwezig en verweven in onze cultuur dat er geen ontkomen aan is. Met andere woorden, ook vrouwen kunnen seksistisch zijn. Wat vaak als ‘bevrijdend’ of ‘empowerment’ wordt gezien, is feitelijk de andere kant van dezelfde seksistische medaille. Dat komt doordat we in een seksistisch, patriarchaal systeem leven. Een heldere uitleg van geïnternaliseerde misogynie vind je in deze video van Feminist Frequency.

‘Ja, maar’
Toch kan geïnternaliseerde misogynie niet de enige reden zijn waarom vrouwen stemden op de huidige president van de VS. Opvallend is namelijk dat vooral witte vrouwen op hem stemden. Veel van hen keuren zijn respectloosheid naar vrouwen af, lezen we in The New York Times, maar zijn het met zijn andere standpunten eens. Ze stemden op hem uit behoefte aan verandering en accepteerden het seksisme als een - afkeurenswaardige of niet serieus te nemen - bijkomstigheid.

Vergelijkbare geluiden klinken in ons land. Op diverse fora spreken mensen zich uit tegen seksistische en racistische ideeën, maar – zo reageerde iemand op facebook – ‘ik ben minder van de weg er naartoe en meer van het eindresultaat’. Dit deed me denken aan de Duitse vrouw die over WOII zei: ‘Wie een waarom heeft om voor te leven, verdraagt vrijwel elk hoe.’

Divide et impera
Menig politicus maakt gretig gebruik van het eeuwenoude principe van ‘verdeel en heers’, een succesvolle tactiek om macht te behouden en te vergroten. Wanneer een leider met autocratische ambities daar nog een schep zondebokdenken bovenop gooit, dan glijdt de samenleving geleidelijk richting ontwrichting. Hoe meer onvrede onder de mensen, hoe vruchtbaarder de voedingsbodem.

Trump vond zijn zondebok in de Mexicaanse immigranten. Zijn retoriek roept herinneringen op de vorige eeuw. In Nazi-Duitsland waren genoeg Duitsers afkerig van antisemitisme, maar wogen andere (economische) belangen en het verlangen naar verandering zwaarder. Jarenlange propaganda en indoctrinatie deden de rest. De meeste soldaten vonden het gruwelijk wat hen werd opgedragen, maar geloofden in de noodzaak: ‘De joden worden volledig uitgeroeid. Lieve H., denk er alsjeblieft niet over na, het moet nu eenmaal zo zijn,’ schreef een reservist al in 1941 aan zijn vrouw.

Dat xenofobe sentimenten toenemen, kan niemand ontkennen. Boze burgers en gele hesjes domineren het nieuws. De opmars van extreemrechts, fascisme, white supremacy en incels vormen een angstaanjagend toekomstbeeld. De rechtsstaat met waarden alsindividuele rechten en democratie staat onder grote druk. Polarisatie, gevoed door ‘slimme’ algoritmes van sociale media, verdeelt ook ons land. Denk maar aan de ‘blokkeerfriezen’, die hun medeburgers een grondrecht, namelijk het recht om te demonstreren, ontzegden.

Groeiende onvrede
Wereldwijd, maar vooral in de westerse wereld, neemt de onvrede toe. Economische onzekerheid, de crisis, migratie en mondialisering hebben een voedingsbodem geschapen voor rechts-populisme, dat al jaren aan populariteit wint. Brexit in 2016 en de verkiezing van Trump in datzelfde jaar verbijsterden de wereld. Maar wie goed had opgelet, kon weten dat dit ging gebeuren. Het Euroscepsismen eemt al sinds het Verdrag van Maastricht in 1992 toe en populisten winnen sindsdien steeds meer terrein. Ook in Nederland. Na Hans kregen we achtereenvolgens Pim, Geert en Thierry. Volgens Max van Duijn moet de echte klap nog komen: ‘[…] de schokken die we de laatste jaren hebben gevoeld, zijn slechts voortekenen voor een aardbeving die nog moeten komen. De ‘stille’ revolutie die zich nu voltrekt, kan zich binnen enkele jaren openbaren en op de voorgrond treden. Dat wil zeggen dat populistische krachten de regering gaan domineren.’

Arische broedkip
Vrouwenrechten en populisme gaan niet goed samen. Het gedachtegoed van rechts-populisme bevat naast nationalistische en racistische ideeën ook conservatieve overtuigingen. Onder het mom van ‘we verdedigen onze <vul westers land in> cultuur, onze normen en waarden, onze verworvenheden’ wordt er een nostalgisch verlangen opgeroepen naar de gezellige jaren vijftig, toen de moeder de vrouw de piepers jaste en verder geen ambities had. En om die eigen cultuur te behouden, vormen volgens populisten de moslims / mexicanen / joden / de linkse elites / feministes <doorhalen wat niet van toepassing is> een bedreiging, want die houden er andere normen en waarden op na. Bij een ontevreden volk is zulke taal een garantie voor succes.

Helaas werkt het niet zo. Of zoals Laila Ait Baali schrijft: ‘Als je heel simpel denkt dat ondermijning van vrouwenrechten alleen plaatsvindt in de islamitische wereld, dan zie je niet de ernst van de situatie in. Omdat vrouwenrechten onder druk staan in bijna álle patriarchale, door mannen overheerste culturen.’
Zo ook in de VS, waar de afgelopen twee jaar stelselmatig de rechten van vrouwen en andere groepen die niet wit, man en hetero zijn worden teruggedraaid. Vanzelfsprekendheden verdwijnen en ‘The Handmaid’s Tale’ van Margaret Atwood lijkt ineens akelig realistisch. Ook in Nederland klinken etnonationalistische geluiden, bijvoorbeeld over het uitsterven van het ‘blanke ras’. Meredith Greer schreef er een scherpe column over: ‘Ik ben je Arische broedkip niet’.

Als we iets kunnen leren van de geschiedenis dan is het dit: autocratieën en dictaturen hebben meer slachtoffers gemaakt dan goeds opgeleverd. Het zijn juist de autocratische systemen die vrouwen beknotten. Positief geformuleerd: er is een directe correlatie tussen welvaart en welbevinden enerzijds en de positie van vrouwen anderzijds. Kijk maar naar de ranking van gelukkigste landen. Wie vanuit de onderbuik stemt en seksisme tolereert als bijkomstigheid, gooit het spreekwoordelijke kind met het badwater weg.

Tot slot
Over twee weken vinden de verkiezingen plaats voor het Europese Parlement. Beste mensen v/m/x, ik hoop van harte dat u gebruik maakt van uw democratisch recht en een weloverwogen keuze maakt.

Naschrift 5 juli 2022
De Tweede Kamerverkiezingen vonden op 5 juli 1922 voor het eerst plaats op basis van het algemeen kiesrecht. Na de invoering van de wet voor algemeen kiesrecht in 1919 was de Tweede Kamer het laatste vertegenwoordigende orgaan waar de wet actief van kracht werd. Feitelijk betekent dit dat vrouwen vanaf deze datum volwaardige deelnamen aan de politiek.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.