Mama martelaar, papa patriarch

Waarom moeders lijden en hoe we daar vanaf komen

Beeld door Josien Vogelaar

De maatschappelijke verwachtingen die men van mannen en vrouwen heeft verschillen enorm. Dit zien we nog eens uitvergroot terug bij het moederschap versus het vaderschap; twee titels voor het ouderschap die op verschillende manieren worden opgevat en gewaardeerd. Vrouwen krijgen bij het moeder-worden ineens een nieuwe berg verantwoordelijkheden cadeau, met bijhorende verwachtingen, die de vader blijkbaar gespaard blijven. En voor zaken die voor moeders als vanzelfsprekend worden beschouwd, krijgen vaders vanuit de maatschappij een staande ovatie. Daarbij is het een probleem dat moeders het opgelegde ‘cadeau’ ook aannemen. We pakken het zelfs massaal uit. Alsof de druk op moeders nog niet hoog genoeg is, verdwijnen we steeds verder naar de achtergrond in onze rol van martelares. Hoe komen we toch aan die lijdende rol en, belangrijker, hoe komen we er vanaf?

Uit recent onderzoek van Atria en Bureau Omlo blijkt (niet geheel verrassend) dat “vrouwen het grootste aantal huishoudelijke taken uitvoeren” binnen man-vrouwhuishoudens. In het onderzoek wordt gesproken van ‘heterogezinnen’, maar dit dekt wat mij betreft de lading niet omdat mensen in een ogenschijnlijke ‘heterorelatie’ zichzelf bijvoorbeeld ook kunnen identificeren als bi- of panseksueel.
Een interessanter en veelzeggender uitkomst van het onderzoek is dat als de taakverdeling gelijkwaardiger is, de man vaak taken uitvoert die hij leuk vindt, terwijl de vrouw alles managet. Ook omdat zij dat leuk vindt? Meestal niet. Deze ‘managementfunctie’ wordt omgeschreven als de derde shift, naast betaald werk (de eerste shift) en (ander) onbetaald werk (de tweede shift). Het spreekt voor zich dat mannen de eventuele druk die ze bij deze taken voelen makkelijker van zich af kunnen zetten – ze vinden het immers ook leuk wat ze doen. Vrouwen ervaren daarentegen meer druk, nóg meer sinds de coronapandemie. Tel daarbij de deels zelfopgelegde rol van martelares op. Het resultaat? We raken uitgeput. Opgebrand. En waarom?

Glennon Doyle beschrijft in haar boek Untamed hoe moeders zichzelf sinds mensheugenis martelen uit naam van hun kinderen. “We leven alsof zij die het meest verdwijnt, het meeste liefheeft.” Moeders zijn geconditioneerd om hun liefde te bewijzen door langzaamaan op te houden te bestaan. “Wat een verschrikkelijke last voor kinderen om de dragen, te weten dat zij de reden zijn dat hun moeder stopte met leven.” Maar hoe komen moeders dan aan die rol van martelares?

Generationele last
Voordat een vrouw moeder wordt heeft de maatschappij haar al geleerd niet te veel op zichzelf te vertrouwen en vooral een man te zoeken om op te leunen. Hier worden we dagelijks mee om de oren geslagen door (Disney-)films, verhaaltjes in boeken, opmerkingen van anderen, voorbeelden op school, de media en door relaties tussen mannen en vrouwen om ons heen. Dat dit in de praktijk in veel gevallen niet goed gaat is niet heel verwonderlijk: de verhoudingen zijn scheef. Natuurlijk, als je er als vrouw zelf voor kiest jouw betaalde baan op te zeggen om voor het kroost te zorgen en er feitelijk geen ander sociaal leven op nahoudt dan met andere moeders-van-kinderen, prima. Be my guest. Maar de vraag rijst dan: is dat écht jouw persoonlijke keuze? Of is het toch wat je denkt dat van jou wordt verwacht? En waarom kiezen zo weinig mannen hiervoor?

In het boek Het idee M/V bespreekt Asha ten Broeke de verschillen tussen mannen en vrouwen, die in veel gevallen helemaal niet ‘uit de oertijd’ stammen maar worden veroorzaakt door hardnekkige denkbeelden binnen onze maatschappij. Het is hierbij interessant op te merken dat de meeste man-vrouwverschillen berusten op ideeën die grotendeels onbewust van generatie op generatie worden doorgegeven. Ook het martelaarschap is een vorm van generationele last, waarbij de rol van martelares het voorbeeld is voor onze dochters. Als we hun laten zien dat het martelaarschap de hoogste vorm van liefde is, dan zullen onze dochters – en hun dochters enzovoorts – ook die rol aannemen. Glennon Doyle vraagt zich hierbij hardop af: “Als we deze erfenis van het martelaarschap aan onze dochters blijven doorgeven, bij wie eindigt het dan?”

Als we het martelaarschap liefde blijven noemen, dan leren we onze kinderen dat het leven eindigt wanneer liefde begint. Dit is ook waarom Carl Gustav Jung aangaf: “Er is geen grotere last voor een kind dan het ongeleefde leven van een ouder.” Ik zie deze erfenis ook in mijn eigen bloedlijn terug. Mijn moeder leerde van huis uit niet voor zichzelf op te komen en dit gaf ze aan mij door. Ze leerde mij mezelf kleiner te maken en vooral niet groter, en dat het moederschap betekent dat je jezelf (volledig) opoffert voor je kinderen. In de eerste jaren van mijn eigen moederschap had ik bijvoorbeeld het idee had dat ik altijd aanwezig moest zijn voor mijn kind. En daarmee bedoelde ik fysiek aanwezig zijn. Dat was mijn moeder vroeger ook. Zij lééfde voor de kinderen. Maar was zij, en vele moeders van eerdere generaties, dan ook emotioneel aanwezig? Dat is de aanwezigheid waar het volgens mij eigenlijk om gaat, ongeacht of er een andere ouder in beeld is en/of de ouders samenleven. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de druk om te ‘moeten’ presteren uiteraard wordt verhoogd bij alleenstaand moederschap. Omdat zij het in dat geval als moeder alleen doet, wordt het idee van onmisbaar-zijn vanzelf gevoed. Ze heeft immers geen stuntdubbel of understudy.

Verwachtingen van vaders vs. moeders
Het verlichten van de druk op vrouwen begint bij het aanpakken van hardnekkige denkbeelden en de dubbele standaarden van het ouderschap. Een vader die fastfood meebrengt wordt bestempeld als ‘die leuke vader’, een moeder die hetzelfde meebrengt als ‘een luie moeder’. Een vader die met zijn kind naar de speeltuin gaat is ‘een geweldige vader’ en een moeder gewoon ‘een moeder’. En dan hebben we het nog niet eens over de term ‘papadag’… Catherine Starr maakte rake comics over deze dubbele standaarden, waarop een gebruiker op Instagram reageerde met: “I am an OK mom and would be a FANTASTIC AND AWESOME dad.” Dat deze visies op het vaderschap versus het moederschap inderdaad in stand worden gehouden, is iets wat vele ouders dagelijks ervaren. Want wie wordt er gebeld als Sophietje is gevallen en moet worden opgehaald van school? Wie krijgt er een appje als er iets moet worden geregeld voor de klassenavond? Wie worden er nog steeds massaal ‘klassenmoeder’ genoemd? Juist: vrouwen, ook door andere vrouwen. En zelfs wanneer de vader wel als eerste contactpersoon staat aangevinkt, wordt de moeder in de praktijk door bijvoorbeeld de kinderopvang opgebeld om te laten weten dat de poedermelk op is. Dit zijn enkele voorbeelden van vele, waar zowel moeders als vaders in de praktijk tegenaan lopen.

It takes two to tango
Hoewel moeders voor van alles worden geraadpleegd en hun zelfopoffering grotendeels van hen wordt verwacht, kunnen ze het tegelijkertijd nooit ‘goed doen’ – in de ogen van anderen niet en daarom ook zeker niet voor zichzelf. Het probleem is dus tweeledig. Het patriarchaat vertelt hoe het leven van ouders eruit moet zien: de vrouw in de zorgende moederrol, de vader in de (financieel) onderhoudende rol. Tegelijkertijd blijven vrouwen zichzelf naar voren schuiven in de rol van overgevraagde moeder. Zij maken van zichzelf een martelaar. Dit zit heel diep in onze maatschappij verankerd en komt voort uit het gegeven dat vrouwen tijdens het opgroeien leren dat hun eigen grenzen er niet toe doen. Dit zien we onder andere heel duidelijk terug bij (seksueel) misbruik en machtsmisbruik. Vele moeders zien niet in hoeveel de opgelegde zelfopoffering ze kost. Vrouwen voelen zich machteloos en weten niet hoe ze deze cyclus kunnen doorbreken, beschrijft dr. Pooja Lakshmin, M.D. in The New York Times. Daarbij opgeteld komt de zelfopoffering van moeders grotendeels voort uit zelfbescherming vanwege de kritiek die zij ontvangen als zij als moeder niet helemaal ‘beschikbaar’ zijn.

Tegelijk kleeft er een paradox aan het martelaarschap. Aan de ene kant gaat het over lijden en het vernietigen van jezelf ten behoeve van anderen. Aan de andere kant gaat het om het verlangen naar eer, en zit de eer van moeders – paradoxaal genoeg – in hun “smallness”, zoals dr. Lakhsmin het verwoordt. Vrouwen worden kleiner gemaakt en gehouden, en houden dit zelf ook in stand. Ten behoeve van wie? Niet van zichzelf. Jezelf kleiner maken is niet eervol, het is een last die je niet zou moeten willen dragen en waarmee je je kind(eren) ook niet verder helpt.

Doorbreek het martelaarschap: tips
Nu we weten hoe we aan de rol van mama martelaar komen, is de volgende vraag: hoe komen we er vanaf? Hoewel het probleem van de druk die op vrouwen ligt groter is dan vrouwen zelf, en zij ook niet de basis van het probleem zijn, kunnen we wel onze eigen patronen doorbreken door uit het lijden te stappen. In de woorden van dr. Lakshmin: neem de regie. Hier volgen enkele tips die je als moeder, of vrouw in het algemeen, kunnen helpen om jouw rol als martelaar af te schudden.

♦ Houd een dagboekje bij van situaties waarin je over je grens bent gegaan om het anderen, zoals je kinderen, partner of anderen buitenshuis, makkelijker te maken. Noteer hoe je je daarna voelde. Maak een apart lijstje met situaties waarin je jezelf bewust niet opofferde. Hoe voelde je je toen?

♦ Schuldgevoel is achtergrondruis. Bekijk het als een soort comfortzone (waarin het – hoewel de term anders doet vermoeden – niet per se comfortabel is) waar je hersenen automatisch naartoe gaan. Schuldgevoel is een gevoel, zoals vele andere gevoelens, dat er gewoon is. Alles wat je aandacht geeft maak je groter, en dat geldt ook voor een schuldgevoel. Welk gevoel wil je wel groter maken? Leef daarnaar.

♦ Luister naar je lichaam. Waar schuldgevoel een slechte raadgever is, is jouw lichaam daarin de beste. Oefen dit bij het nemen van kleine beslissingen, zoals de keuze tussen koekjesbakken voor de klassenmiddag of een avondje Netflixen. Bij de gedachte aan welke van de twee opties voel je verlichting in je schouders, en in je keel? Hoe vaker je dit oefent, hoe beter je in contact komt te staan met je lichaam, en hoe makkelijker het wordt om ook grotere keuzes te maken vanuit duidelijkheid. Jij weet wat goed voor je is.

♦ Het advies voor (overwerkte) vrouwen luidt tegenwoordig vooral: self care, self care, self care. Alsof self care een magisch middel is om de beslommeringen op dagelijkse basis te verlichten. Self care kan heerlijk zijn, maar het is geen probleemoplosser, eerder een volgend punt op je to do list. Zie hierover bijvoorbeeld deze video van Selena Soemakno, waarin ze uitlegt waarom self care eigenlijk een pleister is op de wonden die worden veroorzaakt door hetzelfde systeem dat self care promoot. Self care is niet een manier om het verrotte systeem te fixen, maar enkel een manier om ervoor te zorgen dat je het systeem in stand houdt. Soemakno’s advies aan zichzelf en aan jou is dan ook: self nourishment. Bevrijd jezelf van hoe de maatschappij jou heeft opgelegd te ‘zijn’ en te doen, om van daaruit een levensstijl op te bouwen die in lijn is met het leven dat jij werkelijk wilt leven.

♦ Stel grenzen. Neem eigenaarschap over jouw leven. Verwacht niet dat iemand anders jou daarvoor toestemming geeft. En daar hoef je ook helemaal geen toestemming voor te hebben. Doei, patriarchaat, het is mijn leven.

Ik beweer niet dat de oplossing voor de mentale druk die op vrouwen rust alleen bij vrouwen zelf ligt. Absoluut niet. Hoe onze maatschappij is ingericht moet veranderen. Zowel praktisch, zoals op het gebied van (gratis) kinderopvang, betaald ouderschapsverlof voor beide ouders, en een stapje verder: vrouwen de mogelijkheid geven hun eicellen te laten invriezen. En ook mentaal, in de ongelijkheid die nog steeds heerst tussen mannen, vrouwen en – laten we hen vooral niet vergeten – non-binaire mensen.

Het loslaten van het martelaarschap, zoals hierboven beschreven, is een volgende in de lijn van oplossingen. Maar het is wel iets wat je als vrouw zelf kunt doen en wat je vooral niet moet laten. Vrouwen, laat jezelf niet kleiner maken. Je bent het waard ruimte in te nemen. Eerst je eigen zuurstofmasker opzetten. Daar worden je kinderen ook gelukkiger van.

Mocht je een boek waarnaar in dit artikel wordt verwezen willen aanschaffen, koop het bij je lokale boekhandel of bestel het direct bij de uitgever. Veel intersectioneel-feministische literatuur vind je bij Savannah Bay. Is een boek daar niet op voorraad, stuur dan een e-mail en het wordt voor je besteld.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.