No gender, no power

Zwarte piet en zijn tragisch gebrek aan mannelijkheid

Cadeautjes kopen, gedichten schrijven, gekluns met surprises: de Sinterklaasavond wordt in Nederland groots gevierd. Het is een nationale feestdag waar jong en oud dol op zijn. Toch is Sinterklaas niet oncontroversieel. Elk jaar klinkt er wel ergens de kritiek dat zwarte piet racistisch is. Janneke Veger analyseert de zwartheid van piet en betoogt dat niet alleen kleur van piet, maar ook zijn onzijdige gender zijn lage status verklaart.

De discussie of zwarte piet al dan niet racistisch is, leeft elk jaar vlak voor 5 december weer op. Voorstanders van zwarte piet beweren dat hij zo donker is geworden doordat hij zo vaak door de schoorsteen is gegleden. Persoonlijk vind ik het frappant dat hij in dat geval zijn kleding zo goed schoon weet te houden. Vaak wordt dit argument dan ook als onzin afgedaan. Anderen vinden het ‘gewoon’ bij het Sinterklaasfeest horen, en zien geen verband tussen zwarte piet en racisme. Tegenstanders zien het als een uiterst racistisch verschijnsel. Maar hoe komen we überhaupt aan zwarte piet?

Overwonnen duivel of vrijgekochte slaaf

Zwarte pieten staan vandaag de dag bekend als de vriendelijke knechtjes van Sinterklaas. Het zijn over het algemeen blanke mensen die voor de gelegenheid hun gezichten zwart schilderen en kleurrijke kostuums aantrekken. Ze helpen hun ‘witte baas’ met het uitdelen van cadeaus en snoepgoed en halen soms ondeugende streken uit. Er bestaan verschillende ideeën over de oorsprong van zwarte piet. In sommige optieken is hij een Ethiopische slaaf, die door Sint Nicolaas werd vrijgekocht, en uit dankbaarheid zijn hele leven vrijwillig Sinterklaas diende. Een andere verklaring van het fenomeen, is dat zwarte piet de bedwongen satan of de overwonnen duivel is die door Sinterklaas gedwongen wordt goede daden te verrichten. Ook beide verklaringen kunnen juist zijn: de Moren werden, in de tijd dat zwarte piet ten tonele verscheen in Nederland, door velen als duivels beschouwd.

What’s in the name?

Sint Nicolaas leefde in de vierde eeuw na Christus als bisschop van Myra, een plaats die in het huidige Turkije ligt. Na zijn dood werd hij heilig verklaard en zijn sterfdag, 6 december, werd een katholieke feestdag. Het fenomeen Sinterklaas verspreidde zich over vele Europese landen. Het werd een volksgebruik om kinderen op deze gedenkdag te trakteren. De manier waarop wij Nederlanders Sinterklaas vieren is wel vrij uniek. En dat verschil zit hem niet in de cadeaus of het strooien van snoepgoed. Nee, het verschil zit hem in de knecht van Sinterklaas. Volgens het verhaal heeft Sint Nicolaas in zijn leven de duivel overwonnen. Dit heeft tot gevolg dat in vele landen waar Sinterklaas gevierd wordt, de knecht van Sinterklaas een duivels figuur is. In Duitsland staat knecht Rupert Sinterklaas bij, in Frankrijk Père Fouettard, in Oostenrijk heet hij Krampus, in Tsjechië wordt Sinterklaas vergezeld door een duivel en een engel en zo zijn er nog vele landen waarin de hulp van Sinterklaas steeds een andere verschijningsvorm aanneemt. Maar alleen in België kennen ze zwarte piet zoals we deze in Nederland kennen.

Mensen die vanuit andere landen naar Nederland komen tijdens het Sinterklaasfeest, zijn verbaasd bij de aanblik van de zwarte pieten. Wat voor Nederlanders een geïntegreerd onderdeel van een nationaal feest is geworden, wordt door hen vaak gezien als puur racisme. Alleen al de naam ‘zwarte piet’ strijkt hen tegen de haren in, het feit dat ze de bedienden zijn van een blanke heilige valt ook niet in goede aard, maar wat hen vooral opvalt: de grote gelijkenis die zwarte piet vertoont met de vroegere racistische theatervorm Blackface. Wanneer je afbeeldingen van deze vroegere blackface-figuren naast foto’s van zwarte piet houdt, kan je ze moeilijk ongelijk geven. De kleding, zwarte schmink, geaccentueerde lippen en de komieke uitingen in gedrag: allemaal overeenkomsten tussen de racistische blackface-figuren en zwarte piet.

Jan wordt Piet

Lange tijd stond het Sinterklaasfeest in Nederland op een laag pitje, omdat de katholieke kerk een luxefeest niet binnen de religie vond passen. In de negentiende eeuw komt Sinterklaas echter terug, en nu ook als een fysieke verschijning. Hierbij is zwarte piet nog in geen velden of wegen te bekennen. Toen Sinterklaas voor het eerst een hulpje kreeg, heette deze nog Jan de Knecht. En hij was wit. Een interessant gegeven: zwarte piet als knecht van de blanke heilige was en blijft tot vandaag de dag de keuze van (wit) Nederland. Waarschijnlijk verscheen zwarte piet voor het eerst in het prentenboek van Jan Schenkman in 1850. Nederlanders vierden bijna een eeuw lang het Sinterklaasfeest met zwarte piet als helper, voordat de eerste protesten tegen zwarte piet als racistisch figuur begonnen te klinken. Van grote invloed hierop was de komst van immigranten van uiteenlopende culturele achtergronden. Niet alleen zij, maar ook andere Nederlanders, begonnen zich ongemakkelijk te voelen bij zwarte piet in zijn toenmalige vorm. De knecht van de Sint onderging een transformatie van een dom en beangstigend figuur, naar een vrolijke kindervriend die de verstrooide en ouder wordende Sinterklaas hielp om 5 december tot een succes te maken. Maar hiermee was de discussie over zwarte piet niet afgelopen…

Opposities

Waarom heeft Sinterklaas eigenlijk een zwarte piet nodig? Sinterklaas en zwarte piet worden in vele opzichten tegenover elkaar gesteld, waarbij gebruik wordt gemaakt van binaire opposities. Sinterklaas is heilig, blank, gekleed in bisschopkledij en rijdt op een witte merrie. Zwarte piet is zwart (geschminkt), gekleed in felle kleuren en loopt naast Sinterklaas. De witheid van Sinterklaas wordt benadrukt door de zwartheid van zwarte piet.

Maar witheid is niet Sinterklaas' enige kenmerk waar veel nadruk op gelegd wordt, ook zijn mannelijkheid wordt benadrukt door zijn lange baard en kleding. Ondanks dat er wel eens gekscherend wordt gezegd dat ‘de sint een jurk aan heeft’, moge duidelijk zijn dat dit gewaad alleen maar bijdraagt aan zijn mannelijkheid door de symboliek die dit behelst in de katholieke kerk. En het bisschopsambt dat Sinterklaas bekleedt is tot op heden niet toegankelijk voor vrouwen. Bij de figuur van zwarte piet wordt echter geen enkele referentie gemaakt aan vrouwelijkheid noch mannelijkheid. Hoewel vaak naar zwarte piet wordt gerefereerd als ‘hij’, is zijn voorkomen 100% genderneutraal. Hij wordt zowel door vrouwen als mannen gespeeld, maar er zijn geen vrouwelijke of mannelijke pieten als zodanig. De kleding, de manier van praten, de handelingen: er wordt geen onderscheid gemaakt tussen man of vrouw. Tegenover de mannelijkheid van Sinterklaas, staat dus de onzijdigheid van zwarte piet. Deze onzijdigheid is meer dan het weglaten van feminiene of masculiene kenmerken, er wordt nadrukkelijk getracht om de zwarte pieten zo onzijdig mogelijk te houden. Om dit te illustreren een voorbeeldje: een zwarte piet met een decolleté, op hoge hakken, met een stoere baard, een rokje, zichtbare spierballen… Moeilijk voor te stellen? Zowel vrouwelijke kenmerken als mannelijke kenmerken zijn niet van toepassing en lijken zelfs vreemd in combinatie met zwarte piet.

Bij Sinterklaas is het duidelijk erg belangrijk dat zijn mannelijkheid wordt benadrukt. Sinterklaas zonder baard, zonder staf en mijter, met een hoge stem. Een vrouwelijke sinterklaas? Nee, dat lijkt even onvoorstelbaar. Symbolen van mannelijkheid zijn voor Sinterklaas onontbeerlijk voor zijn autoriteit. Terwijl alle middelen worden ingezet om zijn mannelijkheid te bevestigen, wordt bij zwarte piet het tegenovergestelde gedaan: alle mogelijke uitingen van mannelijkheid of vrouwelijkheid worden onderdrukt door kleding en gedrag.

Constructie van macht

De binaire oppositie van wit versus zwart is overduidelijk in Sinterklaas en zwarte piet en krijgt in de maatschappelijke discussie ook alle aandacht. Maar de genderspecifiteit van beiden is onderbelicht, terwijl dit cruciaal is in de verklaring van de lage status die zwarte piet bedeeld krijgt in het Sinterklaasfeest. De constructie van mannelijkheid valt te ontleden aan de hand van twee modellen. In het fallocentrisch model wordt mannelijkheid geconstrueerd aan de hand van fysieke kenmerken, lichaamsafmetingen en prestaties op seksueel gebied. Vrouwelijkheid wordt hierbij geconstrueerd door hyperseksualiteit, kracht en seksueel bewustzijn. Wanneer we witheid en zwartheid hierbij betrekken, valt het op dat zwarte mannelijkheid meestal via het fallocentrisch model verloopt in hedendaagse mediale en culturele uitingen. Dit vindt zijn oorsprong in de koloniale geschiedenis, waarin de blanke kolonisten hun ideeën over ‘de ander’ toebedeelden aan de bevolking. Hiermee bedoel ik niet te zeggen dat zwarte piet hetzelfde is als de zwarte bevolking van toen, maar het gaat om het idee dat er bepaalde ideeën over gender en seksualiteit vanuit ‘witheid’ zijn opgedrongen aan ‘zwartheid’ en dat deze ideeën eeuwen later nog steeds zijn terug te vinden. Zwarte piet is een witte creatie, en al zijn kenmerken zijn hem opgelegd.

In het tweede, patriarchale, model wordt mannelijkheid veelal gedefinieerd als het macht hebben over anderen, en vrouwelijkheid als puurheid en seksuele onbereikbaarheid. Dat Sinterklaas binnen dit model een toppositie heeft moge duidelijk zijn, hij heeft talloze dienaren (zwarte pieten) onder zich en is van oorsprong een leider binnen de katholieke kerk. Zwarte piet heeft echter tot beide modellen geen toegang: hij heeft geen enkele vorm van macht over anderen. En waar het fallocentrisch model meestal nog uitzicht biedt op een beperkte vorm van macht, is dit voor zwarte piet ook onbereikbaar. Niet alleen zijn zwartheid, maar ook het onvermogen van piet om gebruik te maken van óf mannelijke óf vrouwelijke macht zorgt ervoor hij machteloos staat.

Misschien moet er naast de vraag naar gekleurde pieten, een volgende evolutie van zwarte piet in gang worden gezet. Dat kan natuurlijk op verschillende manieren. Persoonlijk pleit ik voor pieten aan de macht. Hoe ze het doen, mogen ze zelf weten. Al hoor je mij niet protesteren als er volgend jaar een stoomboot vol mannelijke en vrouwelijk pieten aanmeert en mijn schoen gevuld wordt door piet met een nét wat te nauwsluitend pietenpakje. Waar hebben we Sinterklaas eigenlijk nog voor nodig?

Op zaterdag 3 december behandelde het televisieprogamma Debat op 2 de vraag of zwarte piet racistisch is. Klik hier om de uitzending te bekijken.