NUANCE IN TIJDEN VAN OORLOGSRETORIEK
Precies een week sinds de aanslag in Parijs. Een zwarte week, die ons een zenuwslopende jacht op de daders gaf, twee gijzelingen met bloedige uitkomsten, een indrukwekkend vertoon van Zivilcourage bij gewone mensen die en masse de straat opgingen – 3 miljoen mensen bij de mars in Parijs – een pijnlijke demonstratie van hypocrisie bij de machthebbers, een genegeerde tragedie van ongekende proporties in Nigeria, en ontelbare Je Suis Charlie-avatars op de sociale media. Na de zoveelste discussie met iemand die met zo’n avatar op zijn gezicht beweerde dat alle moslims moesten oprotten werd het me ineens teveel. Ik schreef er een spontane post over op Facebook – die tot mijn verrassing daarna aan alle kanten in mijn netwerk werd gedeeld. En, bij ‘Charlie’, wat blijkt het moeilijk om voor nuance te pleiten in deze tijden van oorlogsretoriek.
Dit schreef ik:
‘Wat me hogelijk verbaast zijn al die mensen die nu een Je Suis Charlie-avatar dragen zonder enig idee van waar Charlie Hebdo voor stond. Die voor de tragedie in Parijs waarschijnlijk maar één cover van het tijdschrift in hun leven hebben gezien, degene waarop Mohammed zoent met Charlie Hebdo. En misschien dat niet eens. Newsflash voor die mensen: Charlie Hebdo is de exponent van een Franse links-intellectuele traditie; Marine Le Pen werd zo mogelijk nog harder aangepakt. Le Pen had Charlie Hebdo graag verboden als ze die macht had gehad. Ik twijfel er niet aan dat Wilders hetzelfde geprobeerd zou hebben als we hier een Nederlandse Charlie Hebdo hadden. Maar ook zonder Karel Hebdo heeft Nederland boter op het hoofd. Het proces tussen Ruben L. Oppenheimer en Theo Hiddema bijvoorbeeld, waarbij de rechter de lichtgeraakte advocaat in het gelijk stelde. Niet écht een voorbeeld van een goed ontwikkeld bewustzijn van de aard van satire. Of wat dacht je van Gregorius Nekschot. Niet dat ik diens cartoons te verteren vond, maar dat kwam doordat ze niet grappig waren. Nekschot is op zijn manier een fundamentalist, en fundamentalisten maken nu eenmaal geen grappige cartoons. Maar evengoed, als slechte smaak een reden is om opgepakt te worden ken ik wel meer kandidaten. Waar het om gaat, is dat satire bedoeld is om de macht tot zelfreflectie te dwingen. Dat de Israëlische premier tevens meeloopt in de mars is dan ook eveneens een verbluffend staaltje boterhoofd. Nog niet zo lang geleden werd de Palestijnse cartoonist Mohammad Saba'aneh zonder enige vorm van proces maandenlang vastgezet door de Israëlische autoriteiten omdat hij het waagde de bezetting te bekritiseren in zijn cartoons. Dictator Assad van Syrië maakte het natuurlijk nog veel bonter door de handen van cartoonist Ali Farzad te breken zodat hij nooit meer kon tekenen, maar die loopt dan ook niet mee, neem ik aan. Hoe dan ook is er maar één conclusie mogelijk: de macht is de vrijheid van meningsuiting vooral toegedaan als het háár uitkomt.’
Die post telt nu meer dan 100 likes en meer dan 100 reacties, waaronder veel van mensen die ik niet ken en die mij niet kennen. Bijval, maar ook boze reacties waarin ik van arrogantie en domheid werd beticht. Arrogant om te denken dat ik de enige ben die weet waar Charlie Hebdo voor staat. Dom om niet de symbolische waarde van Je Suis Charlie te begrijpen. Ook uitleg over wie ik ben – een feministische stripjournalist met wel enige kennis van zaken over cartoons – en dat ik mij bewust was dat ook mijn perspectief subjectief is, juist omdat ik zo’n vurige liefde voor tekenaars koester, mocht niet baten. Ik begrijp de boosheid, maar je door die boosheid blind laten maken vind ik dom. En misschien ben ik een dwaas, Dona Quichotta, om te pleiten voor nuance die zovelen niet willen horen in deze tijden van oorlogsretoriek. Maar dan maar een dwaas. Want als ik Luz, de tekenaar van de cover van het eerste Charlie Hebdo-nummer sinds de aanslag, zie breken op tv als hij vertelt over hoe deze cover tot stand kwam, barst ik ook weer in huilen uit. Beseffen de mensen die zichzelf Charlie noemen en onder die naam het tegenovergestelde doen van waar Charlie Hebdo voor staat niet wat ze doen? Die moeten dan maar eens lezen wat Luz er zelf over zegt.
‘Dat het moeilijk is vandaag met Charlie Hebdo als symbool van de vrijheid van meningsuiting voorgesteld te worden, zegt Luz. "Toen ik begon met tekenen, dacht ik dat ik beschermd was door het feit dat ik niet meer dan kleine Mickey Mouse-figuurtjes tekende. Maar met de doden, de schietpartij en het geweld is alles veranderd. Heel de wereld kijkt naar ons, we zijn symbolen geworden, net als onze tekeningen." Luz heeft het er moeilijk mee, "dat ze op onze schouders een symbolische lading gelegd hebben die niet in onze tekeningen bestaat en die ons wat te boven gaat".
De overblijvende redactieleden van Charlie Hebdo vinden het een merkwaardige paradox, waar ze zelf niet goed mee kunnen omgaan. "Dit is alles waartegen Charlie Hebdo altijd heeft gestreden: symbolen vernietigen, taboes laten verdwijnen, fantasmes ontmaskeren. Het is formidabel dat de mensen ons steunen, maar het is wel in tegenspraak met wat de tekeningen van Charlie Hebdo zijn."
Luz heeft het ook moeilijk met de verantwoordelijkheid: "Sinds de eerste publicatie van de Mohammed-cartoons is de onverantwoordelijke aard van karikaturen geleidelijk aan verloren gegaan. Sinds toen worden onze cartoons overal gelezen. Sommige mensen zeggen dat we moeten opletten wat we doen in Frankrijk omdat mensen in Kuala Lumpur kunnen reageren. En dat is ondraaglijk." Elke cartoon kan volgens Luz nu gelezen worden in een geopolitiek licht. "Ze leggen die verantwoordelijkheid op onze schouders. Maar we zijn een krant: je koopt ze, je opent ze en je sluit ze. Als mensen de cartoons daarna op internet zetten of als bepaalde media ze uitlichten, is dat hun verantwoordelijkheid, niet de onze."
De twijfel slaat dan ook toe bij Luz: "Is dit echt het moment om een nieuwe editie van Charlie Hebdo te maken? Is het opportuun snel opnieuw te beginnen om het symbool van de aanslag te bestrijden? Een symbool door een symbool beantwoorden, zo is Charlie niet. Maar we zullen het uitbrengen. Ik zal me ervoor forceren."
"Vandaag lijkt het alsof Charlie Hebdo gevallen is voor de persvrijheid. Maar onze vrienden zijn gewoon dood. Onze vrienden waar we zo van hielden en van wie we het talent zo bewonderden. Maar we gaan blijven tekenen. Onze taak als cartoonist is het kleine van de mens centraal te stellen, het idee te vertalen dat we allemaal kleine mensjes zijn en proberen om daar onze plan mee te trekken. Dat zijn cartoons. Diegenen die gedood zijn, waren gewoon mensen die kleine mensjes tekenden." ‘
Het hele interview met Luz lees je hier.
En ondertussen was daar ook de mars voor de eenheid in Parijs, die niet alleen Netanyahu en zijn tegenhanger Abbas telde – beiden nou bepaald geen helden van het vrije woord – maar ook de Turkse premier Davutoglu (meer journalisten in de gevangenis dan menig ander land), de Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov, de Egyptische minister van Buitenlandse Zaken Shoukry en de Hongaarse premier Victor Orbán (die vier jaar geleden de meest rigide mediawet ooit in de EU invoerde om de pers onder zijn controle te krijgen.) En dat is maar een greep. De complete lijst van aanwezige staatshoofden en afgevaardigden van regeringen met boter op hun hoofd vind je hier.
Saillant detail: al deden de eerste beelden van de mars anders vermoeden, van een solidaire deelname van de wereldleiders met de gewone demonstranten was geen sprake. De mars van de machthebbers was enkel een foto/filmshoot die zich afspeelde in een afgezonderde, zwaar beveiligde straat. Zie ook hier.
Ander saillant detail: voor de Israëlische premier Netanyahu – die eigenlijk expliciet was gevraagd om niet te komen – werd de mars in elk geval een publicitaire ramp, toen camera’s erin slaagden om vast te leggen hoe hij zich naar voren drong in de mars én registreerden hoe zijn toehoorders reageerden toen hij later in een Parijse synagoge alle Franse joden opriep om naar Israël te verhuizen: met het zingen van het Fránse volkslied. Zie ook hier. Een beetje leedvermaak riep dat wel op, voor leider van een land waarin een ultraorthodoxe krant alle vrouwen mag wegpoetsen uit de foto’s van de ‘mars’ van de wereldleiders. Zie ook hier.
En ondertussen, terwijl Oost en West elkaar onderling van hypocrisie betichten, vond in Nigeria de bloedigste massamoord in de geschiedenis van het fundamentalistische Boko Haram plaats. Naar verluidt zijn er rond de tweeduizend mensen afgeslacht, al is een telling nauwelijks mogelijk. Er zijn zoveel lijken dat de burgerstrijdmacht in Baga – de plaats waar de slachting zich afspeelde – het tellen heeft opgegeven. De slachtoffers zijn voornamelijk vrouwen en kinderen. Maar het zijn moslims die moslims vermoorden en het gebeurt ver weg, dus in ons land verzuipt de Baga-berichtgeving in de oorlogsretoriek in het kielzog van de aanslag in Parijs. Maar niet bij ons. Hier zijn twee artikelen die we graag bij jullie onder de aandacht zouden willen brengen:
1. ‘To Understand Boko Haram, The West Must Look More Closely At Itself Than At Nigeria.’
En ondertussen, terwijl ik al deze artikelen voor jullie verzamel, branden mijn ogen van de tranen die ik eerst te veel had en nu te weinig. De nuance zoeken betekent meer lezen dan mijn hart dezer dagen nog lijkt te kunnen verdragen. Daarom wil ik besluiten met de meest genuanceerde stem die ik in de afgelopen dagen ben tegengekomen: die van de Amerikaanse hoogleraar theologie Reza Aslan. Ik zag Aslan voor het eerst in The Daily Show toen hij daar kwam uitleggen waarom een moslim een boek over Jezus schreef – een optreden waarmee hij me wegblies, zo belezen en genuanceerd. Aslan begon als christen maar bekeerde zich later tot de islam. In dit filmpje reageert hij bij CNN op de vraag of de islam een gewelddadige religie is. Ik heb het zelf al een keer of vijf bekeken, bij elke keer dat dit debat me moedeloos maakte, en zal dat ook zeker nog vaak blijven doen (vrees ik). Zie en geniet van Aslans uitleg over waarom al deze problemen niet religieus, maar geopolitiek van aard zijn. Godsdienst is namelijk niet vredig of gewelddadig van zichzelf, het wordt vredig of gewelddadig door zijn volgelingen.
N.B. Vrijdag volgt nog een reactie op de aanslag in Parijs van de LOVER-redactie, maar morgen doen we iets vrolijkers, beloofd.