Op stereotypen gebaseerde humor: schadelijk of onschuldig?

Beeld door Annika Hagen

Taal is iets prachtigs. Het stelt mij in staat om dit te schrijven, om gedachten te communiceren met de ander- bijvoorbeeld met de lezer van dit stuk. Maar, taal kan ook de weg wijzen naar verandering omdat het de kans biedt te analyseren wat in socio-culturele sferen als normaal wordt beschouwd, bijvoorbeeld in de vorm van humor gericht op gemarginaliseerde groepen. Dit is niet iets nieuws, maar wel van steeds groter belang: door de toename van massacommunicatie door socialmedia-platforms zoals Instagram en TikTok verspreiden verschillende vormen van humor zich sneller en op grotere schaal dan ooit.

Het was máár een grapje
Als vrouw kreeg ik vroeger vaak de ‘grap’ te horen: ‘het enige recht van een vrouw is het aanrecht’. Mijn Spaanse achtergrond wekte opmerkingen op zoals ‘Spanjaarden zijn altijd heel lui’ gevolgd met ‘Mañana, mañana’ [morgen, morgen] als iets niet snel genoeg ging bij, bijvoorbeeld, een bijbaantje. Homoseksuele vrienden werden en worden voor de grap gevraagd ‘wie de broek aan heeft in de relatie.’ Deze ‘grappen’ zakken zelden weg in mijn herinnering. Maar, als je me vraagt naar soortgelijke ‘grappen’ gericht op witte, heteroseksuele, cis-mannen kan ik geen voorbeeld bedenken.

Humor gericht op gemarginaliseerde groepen is altijd gebaseerd op stereotypes. Stereotypes zijn negatieve aannames, clichés en simplistische ideeën. Op stereotypes gebaseerde humor berooft personen van hun individualiteit, hun complexe identiteit en reduceert ze tot het simplistische stereotype. Als ik voor mezelf spreek, met betrekking tot vrouwonvriendelijke grappen, herinnert deze vorm van humor me ook aan de sociale positie die ik heb tegenover degene die de grap maakt - bijna altijd een man.

‘Het was maar een grapje’, ‘ik bedoelde het niet zo’, ‘je weet toch dat ik geen racist ben’, dit zijn welbekende antwoorden die als verdediging worden gebruikt als iemand in opstand komt tegen op stereotype-gebaseerde grappen. Deze reactie impliceert dat als er geen intentie is, er ook geen effect is. Maar of de bewuste intentie om iemand te kwetsen er nu  is of niet, de consequentie blijft vaak hetzelfde. Zowel persoonlijk als in bredere sociale zin, want het normaliseert deze stereotypes. Zo schreef Birk Heijkants in 2020 in een artikel voor OneWorld over het effect van stereotyperende grappen over homoseksuele mannen in de theatershow van Alex Klaasens. In het artikel wordt benadrukt de schrijver, dat grappen over  homoseksualiteit - zoals ‘jij bent niet zo’n overdreven homo’- in het openbaar, ervoor zorgen dat vooroordelen blijven bestaan en dat homoseksuele mannen minder snel uit de kast zullen komen.

Daarnaast nemen de bovenstaande reacties de verantwoordelijkheid weg bij de spreker en leggen die neer bij degene die verweer biedt. De bewijslast wordt op deze manier ook verplaatst. Ironisch genoeg bepaalt dan uitgerekend degene die de op een stereotype gebaseerde grap maakt, en op wie die grap geen betrekking heeft, of het wel of niet een problematisch stereotype is. Uiteraard betekent dit niet, dat degene op wie zo’n dergelijke grap betrekking heeft niet zelf zo’n stereotype-bevestigende grap kan maken – denk aan vrouwen die vrouwonvriendelijke grappen maken.

#Marriagehumor
Hoe dit plaatsvindt op socialmedia wordt onder andere aangekaart door Laura Danger, die content op Instagram en TikTok analyseert om onderliggende patronen van onderdrukking bloot te leggen, met name bij heteroseksuele koppels. Een van de hashtags die ze vaak gebruikt om problematische patronen bloot te leggen, is content gemaakt onder de hashtag #marriagehumor, waarbij content makers op een grappende manier hun huwelijk in slecht daglicht zetten door middel van (aangedikte) stereotypes. Een voorbeeld hiervan is een TikTok-filmpje gefilmd door de man uit een heteroseksueel gezin met twee kinderen - waarin een moeder frustratie uit over het feit dat iedereen in het gezin viezigheid heeft gezien in de keuken, en ze er daarbij vanuit gingen dat de moeder het wel zou opruimen. Ze benoemt hoe ze geen verantwoordelijkheid voelen om bij te dragen aan deze huishoudelijke taken. Het filmpje waarin te zien is dat de vrouw duidelijk van slag is, wordt vervolgens geplaatst op TikTok tussen soortgelijke filmpjes onder de hashtags #Momlife, #marriagehumor, #relationshiphumor. Het effect hiervan wordt door Danger geconceptualiseerd als sitcom syndrome, waarbij (pijnlijke) situaties waar mensen zich in kunnen verplaatsen in een satirisch daglicht worden gezet. In dit geval de frustratie  van de vrouw   die mentale implicaties kan hebben – die wordt neergezet als iets grappigs. Haar vermoeidheid en ‘hysterie’ wordt neergezet als iets normaals, als een bijkomstigheid van het huwelijk en het hebben van kinderen. Het is kort gezegd het lachen om iemands pijn en je bent humorloos als je niet meelacht.

Om het terug te brengen naar stereotypes: Laura Danger daagt ons uit om bij het zien van deze content na te denken over wie de clou van de grap nou eigenlijk gaat. In het bovenstaande geval van de oververmoeide huismoeder, waarvan iedereen verwacht dat het huis schoonmaken enkel háár taak is. Het betreft het normaliseren van  het lachen om vrouwen die door vermoeidheid van al het onbetaald werk moeten verrichtenfrustratie uiten. Dit is geen onschadelijke vorm van humor. Het ridiculiseert echte pijn en problematische relatiedynamieken.

Een oplossing?

De active bystander zone [de actieve omstander zone] kent vier strategieën die je kan toepassen als je als omstander ziet dat iemand wordt gestereotypeerd. Deze zijn voornamelijk gericht op werkstuaties, maar kunnen ook hierbuiten gebruikt worden. De eerste is directe actie, waarbij er een directe interventie plaats vindt door het wijzen op het negatieve gedrag. De tweede is vertraging, waarbij je wacht tot de situatie voorbij is en naderhand checkt bij de persoon hoe het met hen gaat. De derde is afleiding, waarbij je door middel van een interventie de-escaleert. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat je het gesprek onderbreekt door het onderwerp te veranderen. Deze strategie is vooral van relevantie als de directe benadering het ‘slachtoffer’ in een ongemakkelijke positie zou brengen. De laatste is delegatie, en is vooral relevant in formelere sferen. Deze strategie houdt in dat iemand die meer autoriteit heeft om actie te ondernemen, wordt ingelicht over de situatie.

Laten we opkomen voor groepen die worden generaliseerd tot een stereotype door middel van humor, en laten we actief deelnemen aan het bestrijden hiervan.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.