Over vrijheid

Een beweging richting een open toekomst

14-06-2023 Beeld door Nelleke Broeze

De oproep tot inclusie, solidariteit en gelijkheid van alle mensen, met name van gemarginaliseerde groepen, lijkt gepaard te gaan met een steeds extremer wordend tegengeluid. Een specifieke groep mensen geeft aan het idee te hebben dat meer gelijkheid en vrijheid voor alle mensen hun eigen vrijheid inperkt, zoals duidelijk gemaakt wordt door politici zoals Wilders en Baudet. Zo wordt er in het verkiezingsprogramma van de PVV regelmatig benadrukt dat ‘onze vrijheid’ moet worden verdedigd, en staat er in het verkiezingsprogramma van de FVD: “De vrijheid van meningsuiting - de vrijheid van expressie - is de uitdrukking van een van onze belangrijkste waarden: de menselijke individualiteit, het recht om in de openbare ruimte te bestaan en de eigen denkbeelden, ideeën, fantasieën, angsten, nostalgieën, etc. te uiten. Dit fundament van vrijheid staat in onze landen steeds meer onder druk.” Dit doet mij erg denken aan een zin die jou vast ook bekend in de oren zal klinken: ‘Je mag tegenwoordig ook niks meer zeggen!’

Hoewel de PVV en FVD wellicht wat extreme voorbeelden zijn van het idee dat de vrijheid van anderen de eigen vrijheid inperkt, zijn er ook genuanceerdere versies van deze gedachte; bijvoorbeeld dat met name jonge, witte, heteroseksuele cisgender mannen niet dezelfde vrijheid delen als de generaties voor hen. Ze worden sneller afgerekend op grensoverschrijdend of dubieus gedrag, of ongepaste opmerkingen. Ze mogen minder ruimte innemen dan hun mannelijke voorouders, aangezien ze tot de dominante groep behoren die al te veel ruimte inneemt ten opzichte van andere groepen in de samenleving. Hoewel veel mensen in mijn omgeving het eens zijn met het idee dat gemarginaliseerde groepen meer ruimte en vrijheid moeten krijgen, hoor ik nog regelmatig dat dit niet ten koste mag gaan van de vrijheid van de dominante groep, of dat het juist terecht is dat de dominante groep wat van hun vrijheid inlevert voor de vrijheid van andere mensen. Dit laatste zien we bijvoorbeeld in het idee dat je eigen vrijheid ophoudt waar die van de ander begint. Hoe dan ook wordt er uitgegaan van het idee dat de vrijheid van de dominante groep wordt verminderd door de vrijheid van andere mensen. Je kan je echter afvragen of dit wel klopt. Wat betekent vrijheid eigenlijk?

Vrijheid als beweging

Er is enorm veel geschreven over wat vrijheid precies is. In dit artikel zal ik niet proberen om een opsomming te maken van verschillende noties van vrijheid. In plaats daarvan wil ik een perspectief bieden op vrijheid dat laat zien dat de vrijheid van de een de vrijheid van de ander niet beperkt. De notie van vrijheid die ik hier bespreek, komt van Simone de Beauvoir. In Pleidooi voor een Moraal der Dubbelzinnigheid stelt De Beauvoir dat vrijheid geen ding of eigenschap is, maar een beweging. Vrijheid verwezenlijken betekent de mogelijkheid je eigen projecten te kiezen en jezelf te overstijgen. Een project kan bijvoorbeeld zijn om te studeren zodat je betere baankansen hebt binnen de maatschappij. Een ander voorbeeld is je aansluiten bij een politieke partij om te streven naar een maatschappij die bij jouw idealen past. Welk project je ook hebt, vrijheid is de beweging van zelfoverstijging richting het doel dat je jezelf hebt gesteld.

Omdat vrijheid een beweging is, kunnen we het nooit voor eens en voor altijd bezitten, maar moet het steeds opnieuw worden verwezenlijkt door steeds een nieuw doel te stellen waarheen je jezelf overstijgt. Daarom moet – om de vrijheid te verwezenlijken – het doel waar je naar streeft gericht zijn op de mogelijkheid tot nieuwe zelfoverstijging. Dat wil zeggen, de zelfoverstijging moet leiden tot een open toekomst. Het kan bijvoorbeeld je doel zijn om een (beter) betaalde baan te vinden. Dit biedt financiële mogelijkheden die je eerst niet had, zoals het kopen van een fiets of een treinabonnement. Een fiets of een treinabonnement stelt je in staat op plekken te komen waar je eerst niet gemakkelijk kon komen, wat weer nieuwe mogelijkheden biedt.

Vrijheid vs. onderdrukking

Als vrijheid de beweging is die tot een open toekomst leidt, is onderdrukking een situatie waarbij mensen hun doelen niet kunnen verwezenlijken en zichzelf niet kunnen overstijgen. Anders gezegd, onderdrukte mensen worden ‘afgesneden van hun toekomst.’ De Beauvoir stelt dat de toekomst gesloten is voor mensen wanneer ze onder het sociale, politieke, culturele en economische niveau worden gehouden die onderdrukkers voor zichzelf hebben bemachtigd. Met andere woorden, mensen worden onderdrukt wanneer ze als minderwaardig worden gezien, het voor hen lastig wordt gemaakt deel te nemen aan de politiek, wanneer ze nauwelijks mogelijkheden hebben bepaalde beroepen of functies uit te oefenen of wanneer ze onderbetaald krijgen.

Onderdrukking tegengaan betekent dan dat we de toekomst moeten openen voor onderdrukte mensen. Ze zouden dezelfde mogelijkheden moeten hebben om te streven naar een open toekomst als de onderdrukkers. Dit hoeft niet te betekenen dat iedereen meerdere miljoenen per jaar zou moeten kunnen verdienen. Wat het wel betekent, is dat mensen met veel meer geld, invloed, en status wat moeten ‘inleveren’ en meer ruimte moeten maken voor mensen die weinig of nauwelijks mogelijkheden hebben tot zelfoverstijging.

Het klopt dus om te zeggen dat wanneer we streven naar vrijheid van ieder individu, de macht van sommigen wordt beperkt. Het tegengaan van onderdrukking en beperken van de macht van sommigen betekent echter niet het beperken van hun vrijheid. Vrijheid betekent namelijk niet ‘de macht hebben om te doen wat je maar wil,’ maar betekent ‘de beweging van zelfoverstijging die tot een open toekomst leidt.’ Macht inleveren zodat de toekomst voor anderen wordt geopend, houdt niet in dat je zelf niet meer in staat bent jezelf te overstijgen richting een open toekomst. In plaats van bijvoorbeeld een dikke Tesla als derde auto te kopen met je miljoenensalaris, kan je ook leren hoe je een moestuin kan aanleggen en onderhouden, of investeren in ecologische projecten opgezet door gemarginaliseerde groepen. Wie weet welke mogelijkheden dat opent in de toekomst!

Vrijheid van anderen als vrijheid van jezelf

Minder macht betekent dus niet per definitie minder vrijheid. En toch, wanneer een individu of een selecte groep individuen veel macht heeft, wordt dit vrijwel altijd mogelijk gemaakt door het beperken van de vrijheid van andere mensen. Volgens De Beauvoir is het echter van belang dat alle mensen vrij zijn, niet slechts een selecte groep mensen. Zelfs voor die selecte groep mensen is de vrijheid van anderen relevant. Sterker nog, De Beauvoir stelt dat de vrijheid van ieder individu afhankelijk is van de vrijheid van andere mensen. Onze eigen projecten bouwen namelijk voort op projecten van anderen. Zo is het bijvoorbeeld voor mij mogelijk om te studeren en te stemmen omdat vrouwen in het verleden hebben gestreden voor stemrecht en het recht om te studeren. Maar ook de vrijheid van mannen is afhankelijk van de emancipatie van vrouwen. Ze zijn hierdoor bijvoorbeeld in staat zelf minder of geen betaald werk te doen en zich te richten op andere projecten, zoals actiever deelnemen aan het gezinsleven. Dit gaat natuurlijk niet alleen over mannen en vrouwen. Zo is diversiteit binnen bedrijven niet alleen van belang voor mensen van kleur, mensen van de LHBTI+-gemeenschap of gehandicapte personen, maar ook voor de homogene groep mensen die er al zat en voor de bedrijven zelf, onder andere omdat diversiteit sterk lijkt samen te hangen met creativiteit.

De geschiedenis laat zien dat er allerlei uitvindingen en ontdekkingen zijn gedaan door mensen die niet behoren tot de dominante groep. Een aantal voorbeelden hiervan zijn het stoplicht, de grasmaaier, de illusion transmitter, ruitenwissers en de brandtrap. Uitvindingen die voor veel mensen de toekomst hebben geopend. Andere mensen kunnen door hun vrijheid en hun projecten de toekomst voor onszelf openen. We weten van tevoren echter niet precies hoe de vrijheid van anderen de toekomst zal beïnvloeden. Dit roept weerstand op: veel mensen kiezen liever voor het bekende dan het onbekende. Mensen zijn bang hun vrijheid kwijt te raken, waarbij ze vasthouden aan het idee dat vrijheid betekent ‘doen wat je wil’ of ‘zeggen wat je maar wil.’ Zoals ik heb beargumenteerd, hoeft de vrijheid echter niet te worden aangetast wanneer we vrijheid opvatten als de beweging van zelfoverstijging en wanneer we accepteren dat we de vrijheid van anderen nodig hebben voor onze eigen vrijheid.

Ja, ‘onze’ (lees: ieders) vrijheid moet worden verdedigd. Ja, vrijheid van meningsuiting is van belang. Maar niet wanneer deze vrijheid de vrijheid van anderen ontkent. We kunnen deze ‘vrijheid’ dan beter opvatten als macht. Meer ruimte voor anderen maken, hen in staat stellen zich te overstijgen richting een open toekomst, betekent voor bepaalde mensen minder macht, maar niet per definitie minder vrijheid.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.