Racisme is van alle tijden

Zijn de onderwerpen van de 'tweede feministische golf' achterhaald, of juist verrassend actueel? Voor de 9e blog van de serie ‘Van Dolle Mina tot Twitterfeminist’ las Christina Lammer de 'tweede golf'-klassieker Alledaags Racisme van Philomena Essed.

Pioneer in de wetenschap
Philomena Essed is een pionier in het werk naar alledaags racisme. Haar bekende onderzoek Alledaags racisme uit 1984 heeft in kaart gebracht hoe racisme in Nederland werkt en toont aan dat discriminerende structuren in de Westerse maatschappij diepgeworteld zijn. Al in 1984 was Zwarte Piet onderwerp tot onderzoek. Een voor het boek geïnterviewde vrouw zegt hierover: “Toen ik in 1961 [naar Nederland] kwam, waren er wel Surinamers maar niet zoveel. Nou, tegen Sinterklaastijd was het verschrikkelijk. Zwarte Piet noemden ze je dan als kind. Maakte er eentje zo’n opmerking. Een jaar of vijftien was ze. Maar ik verstond het niet. Zei ik: wat zeg je? Nou, toen begon ze me verder uit te schelden. Werd ik kwaad. Dat was de enige keer dat ik echt ruzie had met een Nederlands meisje. Gevochten heb ik.” (57) En vechten tegen racisme moet je nog. Alledaags racisme stond aan het begin van nauw verweven wetenschappelijke werken omtrent discriminatie door Essed. Nog in 2012 heeft ze in samenwerking met Sandra Trienekens over whiteness in Nederland gepubliceerd. Na de racial turn, het bewustzijn dat in postkoloniale theorie de blanke niet wordt onderzocht en ongemarkeerd blijft in tegenstelling tot de ander, is er steeds meer aandacht gekomen voor de lading die whiteness in zich draagt. Hoe kan alledaags racisme anders worden bestreden dan door whiteness als geldende norm in kaart te brengen en te ontkrachten?

Zwarte vrouwen: onderaan de ladder?
Interessant aan Esseds onderzoek zijn de sociaal-economische verklaringen die ze geeft voor racisme. Is het niet zo dat we kunnen zien dat gediscrimineerde groepen altijd onderaan de ladder staan te trappelen? Is het niet hun eigen verantwoordelijkheid hogerop te klimmen? In het later gepubliceerde Inzichten in alledaags racisme stelt Essed dat hoewel racisme als proces door vaste structuren in stand wordt gehouden, de specifieke uitingen ervan situatie gebonden zijn. (Essed, 1991) Essed interviewde veel ‘zwarte’ vrouwen met verschillende achtergronden in goede sociale posities. Hun ervaringen laten zien dat discriminatie zich veelal uit in de projectie van armoede: je zult wel stelen, je zult de huur wel niet kunnen betalen, je zult wel slecht zorgen voor je kinderen.

In het hedendaagse racismediscours wordt verondersteld dat bepaalde bevolkingsgroepen geen onderdeel uitmaken van een welvarende vrije markt economie. Beyoncé verwoordt in haar lied Formation dat het voor haar als Afro-Amerikaanse vrouw een teken van emancipatie is om even vermogend te zijn als Bill Gates, een van de rijkste mannen ter wereld. Juist omdat ze hiermee alle verwachtingen tart. Uit Esseds onderzoek kwam naar voren dat er in de V&D door winkelmedewerkers codes omgeroepen werden als er een zwarte vrouw de winkel binnen kwam. Zo konden zij een oogje op de potentiele dief houden. Beyoncés emancipatie door materieel gewin staat in het verlengde van het beleid van de V&D: door ervan uit te gaan dat iemand goederen steelt, ontneem je diegene impliciet de mogelijkheid een gewone consument te zijn. Binnen de hedendaagse consumptiemaatschappij ontzeg je iemand daarmee de mogelijkheid als subject in die maatschappij te functioneren. Uit dit subtiele en tegelijkertijd allesomvattende voorbeeld blijkt: de werking van racisme is ‘alledaags’.

Tijdloze wetenschap
Als het gaat over de discriminatie van vrouwen, racisme in Nederland of het (ontbrekende) bewustzijn van blanken over hun eigen privileges is Essed tot op heden dichters, denkers en doeners voor. Essed heeft het bewustzijn over  mechanismen van racisme in Nederland aangewakkerd. Ze deed dit zonder daarbij te vervallen in lege generalisaties die de rollen van dader en slachtoffer in stand houden. Dat maakt haar tot een van de belangrijkste onderzoekers van het verleden, wier werk essentieel is voor wie discriminatie wil bestrijden in het heden.

Christina Lammer (1984) verricht promotieonderzoek naar cultural memory en intersectionaliteit in het proza van Doeschka Meijsing. Ze is als wetenschappelijke medewerker verbonden aan de Universität zu Köln.

Met de blogserie ‘Van Dolle Mina tot Twitterfeminist’ verkennen we wat we nu nog kunnen met de thema's van de ‘tweede golf’. Aanleiding is de digitalisering van publicaties uit de ‘tweede feministische golf’ bij Atria. Het digitaliseringsproject is op 8 maart 2016 gepresenteerd in de Tolhuistuin.

Deze blog verscheen ook bij AtriaOntmoet.