Rechtspopulisme en de systemen van onderdrukking

Hoe rechtspopulisten onderdrukkende taal gebruiken en waarom.

16-11-2023

In Europa zijn sinds het begin van de een-en-twintigste eeuw rechtspopulistische partijen onmiskenbaar aanwezig. Velen daarvan dragen volgens politicologen een politiek van ongelijkheid uit die haar roots heeft in het eeuwenoude Europees kolonialisme. Ook in Nederland doen partijen zoals FvD, PVV, JA21, BVNL en de BBB het over het algemeen goed in de peilingen en worden ze vaak geprezen om hun eerlijke geluid. Sinds hun intrede in de Nederlandse politiek is het politieke en maatschappelijke debat extremer geworden in haar racistische, seksistische en classicistische taalgebruik, zeker via sociale media. Omdat er een verband lijkt te zijn tussen rechtspopulisme en onderdrukking, geeft dit artikel hierop toelichting en, specifieker, laat het zien hoe het Nederlands kolonialisme een niet te ontkennen invloed heeft op de veelgebruikte retoriek en politiek van rechtspopulisten. 

Wat is (rechts-)populisme?

Een populist speelt in op het verschil tussen ‘het volk’ en ‘de elite’. Populismekan zich aan verschillende politieke stromingen haken, maar houdt altijd vast aan het contrast tussen de elite en het volk. Rechts of links; het populisme bestaat altijd uit verzet tegen de gevestigde orde of elite en een sterke nadruk op de wil van het volk. Die elite kan bijna iedereen zijn: de politiek, NGO’s, maar ook steeds vaker de media. In de ogen van de populist is de elite dus slecht, corrupt en egoïstisch. De populist weet wat het volk écht wil, en zal er alles aan doen om hen tegen de kwaadaardige elite te beschermen. Ook wie ‘het volk’ nou wel of niet is, verschilt per context en politieke ideologie. Zo gebruiken Europese rechtspopulistische partijen het onderwerp van immigratie om ‘het volk’ af te bakenen: de burgers moeten worden beschermd tegen het groeiende aantal immigranten. Overigens wordt met rechts de politieke stroming bedoeld die vasthoudt aan een kleine overheid, een vrijemarkteconomie en een conservatieve houding tegenover dingen zoals tradities, criminaliteit en burgerschap. In de praktijk betekent dit dat populisten die rechts zijn dus vaak de nationale cultuur, identiteit en economie willen verdedigen tegen de elite en andere buitenstaanders. Linkspopulisme combineert dan weer linkse denkbeelden met populistische thema's, zoals anti-elitisme, sociale rechtvaardigheid en verzet tegen globalisering.

Rechtspopulisme en wit suprematisme

Rechtspopulisme heeft steeds vaker een wit suprematistisch karakter, waarbij nationalistische idealen impliciet stereotypen en onderliggend racisme ondersteunen. In Nederland wordt dit bijvoorbeeld versterkt door het fenomeen ‘entitlement racism’. Witte Nederlanders menen het ‘recht’ te hebben of zelfs entitled te zijn om racistische of seksistische uitspraken te doen onder het mom van vrijheid van meningsuiting. Rechtspopulisten komen graag voor dit recht op. Het feit dat de meerderheid van de aanhangers van rechtspopulistische bewegingen cismannen zijn, spreekt daarom misschien ook wel voor zich. Bovendien is een vrije mening daarom nooit slecht of onderdrukkend; alles mag gezegd worden. Het tegenovergestelde is juist waar: taalkundigen hebben vaak genoeg bewezen dat onderdrukking op basis van geslacht en ras wordt versterkt door dingen als racistische of seksistische grappen, aangedikte verhalen, generalisaties of zelfs zogenaamde complimenten. Hoe vaak hoor je niet: “Ah joh, dat was maar een grapje,” of: “Je mag ook niets meer zeggen tegenwoordig!” Zo’n reactie is vaak een tegengeluid tegen ‘politieke correctheid’, omdat die eigenlijk haaks staat op het recht van het (witte) Nederlandse volk om “te zeggen wat ze willen”. Dat ‘volk’ wordt hierdoor volgens FvD-lijsttrekker Thierry Baudet bijvoorbeeld een schuldgevoel aangepraat over het koloniale verleden, door de elite die zowaar “relatief kort geleden de intellectuele, culturele en politieke hegemonie verworven [heeft]’ en ons nu ‘ten gronde’ richt.”

Het weigeren om de Nederlandse koloniale geschiedenis en het verband met het heden te erkennen, en sterker nog, racisme als een tastbaar probleem te zien, is een andere trend die vaak terugkomt bij rechtspopulisten. Ze spelen effectief in op de bestaande hiërarchische ideeën die zo diep in de Nederlandse maatschappij genesteld zijn dat ze niet makkelijk te ontleden zijn. De onverschilligheid van Nederlanders ten opzichte van hun koloniale verleden en alledaags racisme wordt goed uitgelegd door het begrip ‘witte onschuld’, een term die in theorie is gebracht door antropologe Gloria Wekker. Witte onschuld benadrukt het zelfbeeld van Nederlanders als tolerant en rechtvaardig, wat hen in staat stelt beschuldigingen van racisme gemakkelijk te negeren en hun betrokkenheid bij onderdrukking te ontwijken. 

Rechtspopulisme en het patriarchaat

Rechtspopulisme toont ook een uitgesproken patriarchaal karakter, met een focus op het herstel van expliciet patriarchale praktijken in gezins- en maatschappelijke structuren. De fixatie op non-traditionele genderrollen en non-heteronormativiteit vormt een bedreiging voor rechtspopulisme, dat vasthoudt aan verouderde wereld- en mensbeelden. Een greep uit het discours van Forum voor Democratie laat zien hoe rechtspopulisten dit idee voortzetten. FvD postte dit jaar bijvoorbeeld nog dit bericht op hun hoofdaccount op Facebook: “De seksualisering van jonge kinderen is fout en moet stoppen. Het promoten van geslachtsoperaties moet stoppen. En de sluipende normalisering van pedofilie moet ook stoppen. Haal woke uit het klaslokaal. Teken onze petitie: fvd.nl/stopwoke”. Dit soort taal demoniseert de LHBTQIA+ gemeenschap en versterkt onderdrukking op basis van geslacht en seksualiteit. Het gebruik van woorden als pedofilie en seksualisering zorgt er ook nog eens voor dat de LHBTQIA+ gemeenschap hiermee wordt geassocieerd. 

Kortom, rechtspopulisme nestelt zich in systemen van onderdrukking en reproduceert deze bijvoorbeeld door middel van haatdragende taal. Door in te spelen op bestaande ongelijkheid bepaalt rechtspopulisme op basis van ras, klasse, geslacht en seksualiteit wie tot het 'echte volk' behoort en wie niet. Dit is gevaarlijk. Mensen die niet voldoen aan het traditionele beeld van mannelijkheid worden hierdoor geconfronteerd met uitsluiting en (verbaal) geweld door rechtspopulistische actoren in de politiek. Dit terwijl de politiek er voor ons allemaal zou moeten zijn. De realiteit is dat de groeiende genormaliseerde haat met name mensen van kleur, vrouwen, queer en trans personen raakt.Des te belangrijker dus om populistisch taalgebruik tegen te gaan en met een kritische en intersectionele blik onderdrukking te bestrijden. 

* Intersectioneel onderzoek naar racisme en seksisme in Nederland is nog vrij nieuw in de academische wereld. Jarenlange kleurenblindheid in de Nederlandse maatschappij, wetenschap en politiek heeft de rol van ras, gender en klasse in de systematische ongelijkheid vrijwel onzichtbaar gemaakt. Dit terwijl bijvoorbeeld ras een concept van Europese uitvinding is. Het is daarom van groot belang om het werk van anti-racistische, feministische en intersectionele academici zoals Philomena Essed, Gloria Wekker, Cas Mudde en Cristóbal Rovira Kaltwasser te eren en toe te passen.