Van rainbow nation naar rape town

De schrik van Zuid-Afrikaanse lesbiennes

Pamela Roumen • 4 jan 2013

De Zuid-Afrikaanse Phumla is net klaar met haar voetbaltraining als ze een lift accepteert van twee mannen. Phumla kent hen. De mannen komen ook uit Soweto; een township net buiten Johannesburg. Samen met twee vriendinnen stapt ze in de auto. Wat volgt is een gruwelijk tafereel: Phumla en haar vriendinnen worden ontvoerd, een huis ingesleurd en een voor een verkracht. De reden van de aanval? De lesbische geaardheid van de vrouwen.

De geweldsuiting naar Phumla en haar vriendinnen toe wordt omschreven als corrective rape: seksueel geweld dat gebruikt wordt om iemand zogezegd te genezen van diens seksuele oriëntatie of genderidentiteit. Dergelijke gevallen van homofoob geweld nemen alsmaar toe in Zuid-Afrika. Daarbij treffen deze corrigerende verkrachtingen vooral zwarte Zuid-Afrikaanse lesbiennes.

Deze constatering lijkt in strijd met het progressief beleid dat Zuid-Afrika al enige tijd voert. Het land noteerde namelijk als eerste natie ter wereld dat discriminatie op basis van seksuele oriëntatie verboden is. Daarnaast mogen Zuid-Afrikaanse homostellen sinds 2005 huwen en Kaapstad verwelkomt de homogemeenschap door zich te profileren als The gay capital of Africa. De volgende vraag dringt zich dan ook op: hoe kan in zo’n ogenschijnlijk tolerant land een klimaat heersen waarin corrective rape mogelijk is?

Homoseksualiteit? On-Afrikaans!

Menig Zuid-Afrikaanse homoactivist is het er over eens: onder veel zwarte Zuid-Afrikanen heerst nog steeds de opvatting dat homoseksualiteit on-Afrikaans en een westers importproduct is dat zijn oorsprong heeft in het kolonialisme. Critici concluderen echter dat homofobie juist on-Afrikaans is. [1] Tijdens de koloniale periode werden zwarte Zuid-Afrikanen immers geïndoctrineerd met christelijke waarden en normen, waarbij homoseksualiteit werd afgedaan als een zonde of perversiteit. Door de kolonisatie van Zuid-Afrika werden inheemse gebruiken die eerder homoseksueel gedrag erkenden dan ook al snel in de kiem gesmoord. Zo stond er onder het koloniale regime lange tijd de doodstraf op geslachtsverkeer tussen mannen, werden traditionele geneesvrouwen – lesbische sangomas – gediscrimineerd en werden er op het platteland zwarte chiefs aangesteld die een heteroseksuele rolverdeling moesten verzekeren.

Tegenwoordig is heteroseksualiteit nog steeds de norm in het land. Zuid-Afrikanen die van deze norm afwijken worden gestigmatiseerd en hebben een grotere kans om blootgesteld te worden aan geweld en discriminatie. De recente schorsing van driehonderd zwarte Zuid-Afrikaanse schoolmeisjes lijkt daar een goed voorbeeld van. In 2010 werden er in de provincie KwaZulu Natal namelijk honderden scholieren naar huis gestuurd. De reden? Er waren sterke verdenkingen dat de schoolmeisjes lesbisch zouden zijn. [2]

Vaders wil is wet

'Toen het mij overkwam voelde het als het ergste wat iemand mij ooit zou aandoen. Ze vertelden me continu dat ze me een lesje zouden leren; dat ik geen man was maar een vrouw. Dat ik me dus ook maar als een vrouw moest gedragen. Hij zei dat van alle levenslessen die ik zou leren, dit een klassieker zou zijn. En een klassieker was het…' [3]

Dat heteroseksualiteit de norm is onder veel Zuid-Afrikanen, valt af te leiden uit hun patriarchale samenleving, of ‘de sociale organisatie die de mannelijke macht over vrouwen bewerkstelligt, verspreid en waarborgt’. [4] Uit antropologische studies blijkt namelijk dat zwarte Zuid-Afrikanen hun masculiniteit veiligstellen door hun seksuele veroveringen, prestige en autoriteit. [5] Daarbij zullen mannen die geen prestigieuze machtspositie hebben in de samenleving eerder geweld tegen vrouwen gebruiken. Het slachtofferschap van de zwarte Zuid-Afrikaanse vrouw lijkt daardoor dus niet af te hangen van haar eigen status, maar juist van de status van de zwarte Zuid-Afrikaanse man. Deze laatste woont vaak in een van de vele townships en heeft een lage sociaal-economische status: hij is vaker armer en werkloos dan bijvoorbeeld de blanke Zuid-Afrikaan. Daarbij linkt de Zuid-Afrikaanse media de townships ook steeds aan armoede, geweld en sociale uitsluiting. Onder veel van de bewoners van deze townships heerst dan ook een gevoel van schaamte en inferioriteit. Om toch een positief zelfbeeld en enige vorm van erkenning te krijgen, lijken zwarte Zuid-Afrikaanse mannen hun masculiniteit en (hetero)seksualiteit dan ook daadkrachtiger te presenteren. Daarbij lijkt geweld in de vorm van corrective rape niet te worden geschuwd.

Ondergerapporteerd & ongecategoriseerd

Het geweld tegen zwarte Zuid-Afrikaanse lesbiennes wordt nauwelijks gerapporteerd en blijft daardoor onopgemerkt in het publieke en politieke domein. Slachtoffers van corrective rape laten het vaak na om aangifte te doen, veelal uit vrees dat de politie hun seksuele oriëntatie onthult en men zo nogmaals slachtoffer wordt van verbaal of fysiek geweld. Daarbij neemt de Zuid-Afrikaanse politie bij verkrachtingszaken slechts sporadisch de moeite om het plaats delict te bezoeken en fysieke bewijsstukken te verzamelen. Volgens critici is dit te wijten aan slechte onderzoekskwaliteiten, gepaard met een desinteresse in het aanbieden van professionele hulp aan verkrachtingsslachtoffers. Het blijkt dan ook erg lastig om exacte cijfers van corrective rape te geven. Supportgroepen spreken van aanzienlijk meer slachtoffers dan de eenendertig – officiële – gevallen sinds 1998.

De hoofdoorzaak voor het gebrek aan exacte cijfers heeft voornamelijk te maken met het feit dat er bij de aangifte en vervolging van corrective rape geen rekening gehouden wordt met de intenties van de geweldplegers. De Zuid-Afrikaanse wetgeving kent geen aparte categorie voor haatmisdrijven, waardoor corrective rape geen specifieke definitie kent en dus onder een uitgebreide lijst van seksueel geweld valt. Diverse homorechtenorganisaties pleiten dan ook voor de juridische erkenning van corrective rape (en ander homofoob geweld) als een haatmisdrijf.

Actie is reactie

Zuid-Afrikaanse homoactivisten zijn erg actief in het onder de aandacht brengen van corrective rape. Ze organiseren regelmatig protestacties en op internet circuleert een petitie om corrective rape wettelijk te laten opnemen als haatmisdrijf. Dit verloopt succesvol: actiegroep Luleki Sizwe (Disciplineer de natie) had in 2011 al een ontmoeting met de Zuid-Afrikaanse minister van Justitie. Naar aanleiding hiervan is een zogeheten task team samengesteld dat onder meer voorlichtingscampagnes moet lanceren. Maar dit beleidsproces verloopt langzaam. Ondertussen zet het seksueel geweld tegen zwarte lesbiennes zich voort. Het afgelopen jaar berichtte de Zuid-Afrikaanse media nog over corrective rape-zaken in de provincies Limpopo en KwaZulu Natal. Daarbij betrof het vaak verkrachtingsgevallen met een dodelijke afloop.

Om een echte doorbraak te realiseren in de strijd tegen corrective rape zouden Zuid-Afrikaanse mensenrechtenorganisaties dan ook hun krachten moeten bundelen. Hoewel homoactivisten luid en duidelijk zijn in hun protesten tegen corrective rape, blijft het overwegend stil in de feministische – voornamelijk blanke – hoek van Zuid-Afrika. Volgens critici is er dan ook een betere samenwerking nodig tussen Zuid-Afrikaanse homoactivisten, mensenrechtenorganisaties en feministische groeperingen. Door gezamenlijk druk uit te oefenen op hun regering, kan het leed van vele zwarte Zuid-Afrikaanse lesbiennes immers sneller erkend, bestraft of zelfs voorkomen worden.

Pamela Roumen (1983) is journaliste. In 2011 werkte ze als verslaggeefster in verscheidene townships van Kaapstad (Zuid-Afrika). Momenteel studeert ze Sociologie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam.

__________________________________________________________________________________

[1] B. Dlamini, ‘Homosexuality in the African context.’ In: Agenda20 (2006) 67, p. 128-136.

[2] Z. Shangase, ‘Lesbian pupils back at school.’ In: The Times. http://www.timeslive.co.za/local/2010/03/07/lesbian-pupils-back-at-school (Geraadpleegd op 28/12/2012).

[3] A. Martin, A. Kelly, L. Turquet & S. Ross, Hate crimes:The rise of ‘corrective’ rape in South Africa (London: ActionAid 2009), p. 15 (eigen vertaling).

[4] R. Jewkes & R. Morrell, ‘Gender and sexuality: emerging perspectives from the heterosexual epidemic in South Africa and implications for HIV risk and prevention.’ In: Journal of the International AIDS Society 13 (2010) 6, p. 1-11.

[5] G. Hunnicutt, ‘Varieties of Patriarchy and Violence Against Women: Resurrecting “Patriarchy'' as a Theoretical Tool.’ In: Violence Against Women 15 (2009) 553, p. 553-573.