Vergeten vrouwen II

Topje van de ijsberg via Pixabay

Dat de geschiedenisboeken zo weinig melding maken van vrouwelijke helden, genieën en uitblinkers, is voor menig manspersoon een verklaring voor zijn superioriteit. Helaas voor hen: deze vrouwen waren er wel degelijk, maar zijn genegeerd, bestolen, over het hoofd gezien of domweg uit de annalen weggeschreven. Een enkele keer wordt deze omissie hersteld, soms pas eeuwen later. Deze herontdekte vrouwen vormen slechts een topje van de ijsberg, want van hen wéten we inmiddels wat ze gepresteerd hebben.

Drie jaar geleden schreef ik een artikel over vergeten vrouwen. Directe aanleiding was het nieuws dat de beroemde sculptuur Fountain, beter bekend als het urinoir, niet door Marcel Duchamp maar door Elsa von Freytag-Loringhoven gemaakt bleek te zijn. Nadat zij was overleden, eigende Duchamp zich de eer toe. Dat is een eufemisme voor ordinair jatten.

Dit was geen eenmalige dwaling des mans, maar is een structureel probleem: vele uitvindingen, ontwerpen, kunstwerken en prestaties van vrouwen zijn aan mannen toegeschreven. In sommige gevallen kregen die er zelfs een Nobelprijs voor, zoals voor de ontdekking van geslachtschromosomen, de dubbele helix en kernfusie.

Dat de geschiedenisboeken zo weinig melding maken van de verdiensten van vrouwen is deels te verklaren doordat het vrouwen eeuwenlang verboden was om literatuur, kunst of wetenschap te bedrijven. Vrouwen mogen pas de laatste honderd jaar deelnemen aan hoger onderwijs en de politiek. Dat is op de hele geschiedenis van de mens natuurlijk maar een fractie. Vrouwen die belangrijke posities bekleedden, zijn domweg niet opgenomen in de geschiedschrijving, een enkele koningin hier en daar uitgezonderd. En de meeste kunst die vrouwen maakten, is vernietigd.

Nog steeds is het lastiger om als vrouw erkenning te krijgen dan als man. Zo krijgen vrouwelijke auteurs structureel minder erkenning (en dus geld en prijzen) voor hun literaire werk en worden Nobelprijswinnaressen en politica’s vooral geroemd om hun chocoladetaarten en schoenen. Hoogste tijd om weer enkele van die ‘vergeten’ vrouwen over het voetlicht te brengen.

Jocelyn Bell Burnell
Jocelyn Bell Burnell (1943) is een Britse astrofysicus. Ze studeerde natuurkunde en promoveerde in 1969 in de astrofysica. In 1967 ontdekte Bell Burnell opmerkelijke signalen met een radiotelescoop die ze had helpen bouwen voor de Universiteit van Cambridge. Daarvoor analyseerde ze dagelijks 300 meter aan papieren uitdraaien met gegevens. Haar ontdekking van de eerste pulsars en daarmee van de neutronenster was een ware doorbraak in de astronomie. De pulsars boden een nieuwe manier om theorieën van Einstein te toetsen en droegen bij aan de ontdekking van zwaartekrachtgolven. In 1974 ontving echter niet zij, maar haar begeleider een Nobelprijs voor deze ontdekking. Een halve eeuw later, in 2018, kreeg Bell Burnell alsnog de erkenning die ze verdiende in de vorm van de prestigieuze Special Breakthrough Prize ter waarde van drie miljoen dollar. 

Henriëtte Pimentel
De rol van verzetsvrouwen in oorlogstijd is structureel gebagatelliseerd. Om deze omissie enigszins te herstellen heeft de NOS op Pinterest dit jaar portretten geplaatst van twintig verzetsvrouwen. Een van hen is de Amsterdamse Henriëtte Pimentel (1876-1943), die als directeur van een crèche honderden kinderen hielp ‘verdwijnen’, voordat ze met hun families op transport zouden gaan. In 1943 werd ze opgepakt en via Westerbork naar Auschwitz gebracht waar ze twee maanden later werd vermoord. Onlangs kreeg ze postuum - 78 jaar na haar dood - de Jewish Rescuers Citation, een onderscheiding voor Joden die andere Joden hielpen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Cheng Benhua
Verzetsheldinnen waren er ook aan de andere kant van de wereld. In 1937 viel het Japanse leger China binnen en startte daarmee de Tweede Sino-Japanse oorlog die later samensmolt met de Tweede Wereldoorlog. Dankzij het boek The Rape of Nanjing van Iris Chang uit 2014 is het Bloedbad van Nanking (destijds de hoofdstad van China) het best bekend. Minder bekend is de jonge Chinese verzetsstrijdster Cheng Benhua (ca. 1914-1938). Zij leidde er een lokale verzetsgroep, werd gevangengenomen, herhaaldelijk verkracht en uiteindelijk met een bajonet geëxecuteerd. We zouden nooit van haar bestaan hebben geweten zonder die ene iconische foto, die vlak voor haar executie werd gemaakt door een Japanse soldaat: met het hoofd opgeheven, de armen over elkaar en een haast sarcastische glimlach.

Lyudmila Pavlichenko
Na de nazi-invasie van de Sovjet-Unie in 1941 meldde Lyudmilla Pavlichenko (1916-1974) zich vrijwillig bij de infanterie. Ondanks aanvankelijke aarzeling bij het Rode Leger, dat haar liever als verpleegkundige rekruteerde, werd ze de succesvolste vrouwelijke Sovjet-scherpschutter. Nadat ze hersteld was van haar verwondingen door een mortiergranaat, mocht ze niet meer naar de frontlinie. Het Sovjetcommando gaf haar een nieuwe opdracht: propaganda. Om een tweede front te promoten reisde ze in de laatste oorlogsjaren de wereld rond. Na de oorlog werd de meermaals gedecoreerde Pavlichenko uit het collectieve oorlogsgeheugen verwijderd. Het beeld van de dappere soldaat kon immers onmogelijk een vrouw zijn. In 1974 werden er naar aanleiding van Pavlichenko’s overlijden twee herdenkingspostzegels uitgebracht. Dat dan weer wel.

Susan Sontag
Susan Sontag (1933-2004) heeft met haar vele essays, boeken en speeches en met haar uitgesproken meningen en genadeloze kritieken onuitwisbare sporen achtergelaten. Deze Amerikaanse schrijfster, filosofe en politiek activiste kan dus met geen mogelijkheid bestempeld worden als een vergeten vrouw. Toch verdient ze hier een vermelding. Twee jaar geleden bleek namelijk dat een baanbrekend werk over Freud door háár is geschreven en niet door haar echtgenoot Philip Rieff. Dit beroemde boek Freud: The Mind of the Moralist verscheen in 1959 en maakte van Rieff een superster in de literaire en academische wereld. Uit de scheidingsakte van het echtpaar blijkt dat Sontag haar auteursrecht opgaf om te voorkomen dat haar ex-man hun zoon bij haar zou weghouden.

Fanny Mendelssohn
De lijst van vrouwen wier prestaties aan mannen zijn toegekend, is even lang als bedroevend. Pianiste en componiste Fanny Mendelssohn (1805-1847) en haar jongere broer Felix waren muzikale wonderkinderen. In tegenstelling tot haar broertje, die alle vrijheid kreeg om zijn talent te ontwikkelen en internationaal furore maakte, kon de volwassen Fanny haar creativiteit en talent alleen in het amateurcircuit kwijt, en dan nog mondjesmaat. Zoals zovele vrouwen was het haar lot om haar leven te slijten als echtgenote en moeder. Toch bleef ze componeren. Broertje Felix heeft enkele van haar composities onder zijn eigen naam laten uitgeven. 

Grace Chisholm
Grace Chisholm Young (1868-1944) was een Engelse wiskundige. Tijdens haar studie aan Cambridge nam ze deel aan de Final Honours School of Mathematics aan de Universiteit van Oxford. Ze presteerde beter dan alle Oxford-studenten, maar haar prestatie telde niet mee. Vrouwen kregen in die tijd namelijk geen officiële diploma’s. Chisholm vervolgde haar opleiding aan de Universiteit van Göttingen, waar ze in 1895 als eerste vrouw in Duitsland een doctoraat behaalde. Officieel dan, want eigenlijk was de Russische Sofya Kovalevskaya de eerste. Die kreeg echter geen toestemming om in 1874 haar eigen promotieplechtigheid bij te wonen. Voordat Chisholm haar doctoraat in ontvangst mocht nemen, was goedkeuring van de overheid nodig. Ze moest hiervoor tig examens afleggen en cursussen volgen, in uiteenlopende vakgebieden, en allemaal in het Duits.
Na haar doctoraat trouwde ze, kreeg zes kinderen, studeerde ze geneeskunde, leerde zes vreemde talen en schreef ze enkele kinderboeken. Daarnaast schreef ze zo’n honderd publicaties over wiskunde, die onder de naam van haar echtgenoot verschenen.

Marguerite de La Rocque en Ada Blackjack
Sinds een paar weken is Cast Away te streamen op Netflix. In deze film uit 2000 moet Tom Hanks na een vliegtuigongeluk vier jaar op een onbewoond eiland in de Stille Oceaan zien te overleven (dat lukt). Het verhaal is geïnspireerd op het boek Robinson Crusoe, geschreven door Daniel Defoe, die op zijn beurt geïnspireerd werd door de Schotse matroos Alexander Selkirk, die in de achttiende eeuw vier jaar in z’n eentje op een onbewoond eiland in de buurt van Chili leefde.

Van ten minste twee vrouwen is bekend dat zij ook cast aways waren. De Franse edelvrouw Marguerite de La Rocque (ca. 1515-?) werd in 1542 achtergelaten op Île des Démons, nabij Quebec. Het is niet helemaal duidelijk waarom, maar het gerucht gaat dat ze aan boord van het schip seks had, zwanger raakte en vervolgens voor straf samen met haar scharrel op het onbewoonde eiland werd gedropt. Daar stierf eerst haar geliefde en vervolgens haar baby. De La Rocque rooide het in haar eentje door onder meer op beren te jagen. Na twee jaar werd ze gered.

De tweede vrouw is Ada Blackjack (1898-1983), een jonge vrouw uit Alaska die in 1921 als naaister aanmonsterde op een expeditie naar Wrangel Island, nabij Siberië. Dat deed ze niet uit een ontoombare hang naar avontuur, maar uit bittere armoede. De vier mannen met wie ze op reis ging, overleefden de onderneming niet. Maandenlang was Ada alleen op het eiland, vergezeld door scheepskat Vic en dieren die je zoal in arctische sferen kunt verwachten. Ze leerde zichzelf vogels schieten en vallen zetten voor poolvossen. En ze overleefde. Met temperaturen tot zo’n min 50 graden Celcius en op een eiland vol ijsberen is dat een behoorlijke prestatie.

Anna van der Breggen
Wie denkt dat vergeten vrouwen een fenomeen van vroeger is, heeft het mis. Ook vandaag de dag worden vrouwen stelselmatig genegeerd of ondergewaardeerd. Toen Tom Dumoulin in 2017 de Giro d’Italia won, schreeuwden de kranten van ‘de eerste Nederlander die’. Dat was niet helemaal juist. Marianne Vos had die wielerklassieker namelijk al drie keer gewonnen en Anna van der Breggen toen ook al een keer. Sterker nog, vorig jaar won Van der Breggen (1990) deze Ronde van Italië voor de vierde (!) keer. De radiostilte rondom deze sportprestatie was oorverdovend. Het wordt nog treuriger: in het overzicht van Nederlanders die de roze trui hebben gedragen van de Koninklijke Nederlandsche Wielrenunie (KNWU) staan alleen de mannen genoemd. Sic. En ik altijd maar denken dat vrouwen ook Nederlanders zijn.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.