Vermoord omdat je een vrouw bent: welkom in Mexico

Over hoop, angst en protest

Knipsel

Twee maanden geleden plaatste LOVER een oproep om te doneren aan crowdfunding voor Ni Una Más, een documentaire van Julia Hollander over de talrijke Mexicaanse vrouwenmoorden. Nu is het tijd om uitgebreider op dit onderwerp in te gaan, want met duizenden vrouwenmoorden - feminicidios - per jaar loopt het daar de spuigaten uit.

#UnDiaSinNosotras
In maart dit jaar liepen de protesten in Mexico hoog op na de moord op de 25-jarige Ingrid Escamilla. Zij is door haar vriend vermoord, gevild, verminkt en in plastic zakken gedumpt in Mexico-Stad. Foto’s van haar gruwelijk verminkte lichaam verschenen in diverse media. Escamilla was de druppel die de emmer deed overlopen en onder de hashtag #UnDiaSinNosotras (een dag zonder ons) barstte een hevig protest los. Uit woede om de gepubliceerde foto’s van Escamilla’s vermoorde lichaam werden als tegenreactie tekeningen en andere foto’s van haar gedeeld op sociale media.

Na de moord op Escamilla, en een paar dagen later de verkrachting van en moord op de zevenjarige Fatima, riepen vrouwen Internationale Vrouwendag uit tot stakingsdag. Ze gingen niet naar hun werk, deden geen huishoudelijke werkzaamheden en lieten de zorg voor hun kinderen over aan mannen. Het doel van de actie was te laten zien en voelen welke bijdrage vrouwen aan de samenleving leveren en hoe onmisbaar ze zijn. Op de stakingsdag volgden vele protestmarsen.
De Nederlandse Suzan van Borkum verblijft sinds november in Mexico-Stad en woonde de protestmarsen bij. Via Skype laat ze weten: “Ik heb niet het idee dat het thema ‘vrouwenmoorden’ afgelopen jaren is gaan groeien. Het statement is zeker gemaakt met dit protest, maar het lijkt voor mij een eenmalige roep.” De stakingsdag Un Dia Sin Nosotros vond Van Borkum erg indrukwekkend en een mooi bewijs dat een samenleving zonder vrouwen onmogelijk is. “Tijdens deze dag is de boodschap zeker overgekomen en zaten de mannen met hun handen in het haar. Een goed besefmomentje voor de Mexicanen.” Echter, de aandacht van de overheid ging al snel naar Covid-19, een naderende economische crisis en de eeuwige durende drugsproblematiek.

Tien vrouwen per dag
De Mexicaanse activiste Frida Guerrera houdt al sinds 2016 het aantal moorden op vrouwen in Mexico bij, zo vertelt ze in een interview met de Volkskrant eind juni dit jaar. In vier jaar tijd heeft ze al meer dan zevenduizend feminicidios geteld. De verzamelde cijfers van Guerrera wijken af van de officiële cijfers. Zo noteerde de Spaanse databank INEGI in de eerste helft van 2019 ‘slechts’ 1.774 moorden op vrouwen. Volgens officiële cijfers van het VN-orgaan Economic Commission for Latin America and the Caribbean (ECLAC) zijn er in 2019 in heel Latijns-Amerika 3.800 vrouwen vermoord.
Volgens documentairemaakster Julia Hollander zijn de officiële cijfers slechts het topje van de ijsberg, vertelt ze mij telefonisch. Vrouwenmoorden worden minder vaak geregistreerd, om het enorme probleem op die manier te bagatelliseren. ECLAC spreekt van een gemiddelde van tien feminicidios per dag in heel Latijns-Amerika, maar volgens Guerrera zijn het er alleen in Mexico al tien per dag.

Oorzaken van het geweld
Het Observatorio Ciudadano Nacional del Feminicidio (OCNF), bestaande uit 44 NGO’s uit 24 Mexicaanse staten, zet zich in voor de bescherming van vrouwen. Volgens het OCNF hangt de toename van vrouwenmoorden in Mexico samen met de extreem zwakke rechtsstaat. Met name de afgelopen twaalf jaar is er een extreme verbrokkeling gaande en een grote oorzaak hiervan zijn drugsbendes. Het rechtssysteem grijpt niet of nauwelijks in bij feminicidios.

Hollander: “Er is heel veel straffeloosheid en mannen kunnen zichzelf echt overal uitkopen. Als er wel berecht wordt, is de straf aan alle kanten niet in orde. Veroordeelde mannen zitten meestal vier tot negen jaar in de cel voor verkrachting en moord. Vrouwen die zich verdedigen tegen geweld, worden veroordeeld tot maar liefst 27 tot 30 jaar. Ook Guerrera noemt de straffeloosheid in het interview met de Volkskrant: de politie maakt nauwelijks werk van vrouwenmoorden en daders blijven veelal ongestraft. Het grootste probleem echter is volgens haar het Mexicaanse machismo. Yvonne Janssen, correspondente voor de blog De Wereldwijven in Mexico, is het hiermee eens. Zij vindt daarnaast ook de grote economische ongelijkheid tussen mannen en vrouwen en het katholieke geloof problematisch: “De genderrollen zijn nog erg traditioneel, de politie biedt geen bescherming en er is geen slachtofferhulp.” Janssen schreef onder meer over haar ervaringen tijdens de Internationale Vrouwendag op 8 maart. Volgens haar zijn de Mexicanen om twee redenen woedend: “Ten eerste het aanhoudende geweld tegen vrouwen en meisjes in met name huiselijke sfeer. Ten tweede het gebrek aan onderzoek en veroordeling van de daders.” 

Van Borkum bestempelt eveneens de machocultuur als oorzaak van het probleem: “De hele samenleving is ervan doordrongen. Daardoor gaat de oplossing nog generaties duren.” Ook de traditionele, seksestereotiepe genderrollen ziet zij terug in Mexicaanse relaties: “Dat verschil zit heel diep verankerd in deze samenleving.” Janssen merkt hierover op dat het systeem zichzelf in stand houdt. De druk vanuit families - de belangrijkste sociale groep in Mexico - en vanuit de maatschappij is groot, waardoor ongezonde relaties in stand worden gehouden. Vrouwen die een relatie verbreken, wacht vaak verstoting uit de familie en sociaal isolement.

Naast straffeloosheid, machismo en de ondergeschikte positie van vrouwen noemt Janssen ook gebrek aan opleiding als factor: “Tachtig procent van de Mexicaanse bevolking is arm tot zeer arm en een grote groep krijgt geen onderwijs. Bij deze Mexicanen zullen de problemen nog groter zijn en zijn de vrouwen kwetsbaarder en de mannen agressiever.”

Muziek als protestmiddel
De documentaire Ni Una Más van Hollander gaat over de feminicidios in Mexico en de opkomst van muziek als protestmiddel hiertegen. Twee jaar geleden verhuisde ze voor haar master antropologie naar Mexico-Stad en kwam ze via Mexicaanse bands in aanraking met feminicidios.
“In het nieuws wordt hier geen aandacht aan geschonken en op straat wordt er niet over gesproken. Er heerst een soort onderhuidse angst voor dit enorme probleem. Iedereen in Mexico heeft namelijk wel een zus, vriendin of nicht door moord verloren, maar er wordt niet over gesproken en daders worden nauwelijks berecht.”
De media behandelen vrouwenmoorden als sensatie. Foto’s van verminkte lichamen staan op de voorpagina van kranten, begeleid door teksten als ‘Het is haar eigen schuld, want zij was zo laat nog op straat, in haar eentje, ze droeg een te kort rokje of was onverantwoordelijk bezig’, aldus Hollander, “Op deze manier worden vrouwen en meisjes opnieuw tot slachtoffer gemaakt.

Van Borkum merkt op dat er bij Mexicanen een rare fascinatie bestaat voor de dood. De media plaatsen de meest afschuwelijke foto’s en details en de criminaliteitspers is enorm populair. Ook de politie neemt moordzaken niet serieus. Bij een vermissing van een vrouw of meisje belandt de aangifte in de onderste bureaula om vervolgens te worden vergeten. Hollander: “Overal op straat zie je graffiti en posters met namen en foto’s van vermiste meisjes en vrouwen. Burgers organiseren zelf zoekacties, want de politie draait hier hun hand niet voor om.”

Hollander kent in Mexico-Stad ruim zestig vrouwelijke muzikanten die zingen over de vrouwenmoorden. “De insteek van de documentaire Ni Una Más is de muziek. Als we zouden zeggen dat onze insteek de feminicidios is, komen we meteen op de radar. Er worden ook journalisten vermoord die zich te zeer verdiepen in deze zaken."

Niet meer stil zijn
Door Covid-19 en de grote landelijke lockdown verstomden de protesten op straat en nam huiselijk geweld schrikbarend toe. Hollander: “Door Corona zijn we weer bijna terug bij af, maar de Mexicaanse vrouwen zijn de protesten niet vergeten. Ik denk dat er nu echt iets heel groots gaande is, met name als ik het vergelijk met twee jaar geleden.” Hollander vertelt dat ze toen veel meer angsten en spanningen voelde op straat. Ook werd haar door Mexicanen afgeraden om de politie te bellen, want die kon haar toch niet beschermen. “Sinds afgelopen jaar merk ik dat er meer zusterschap ontstaat en dat vrouwen openlijker over hun ervaringen durven te praten. Vrouwen willen niet meer stil zijn, maar uitschreeuwen wat er gebeurt. Het lijkt alsof meer Mexicaanse vrouwen beginnen te beseffen dat ze lang genoeg stil zijn geweest.”

Sinds 2018 heeft Mexico-Stad voor het eerst een vrouwelijke burgemeester, Claudia Sheinbaum. Van Borkum merkt dat: “Er was enorm veel geweld tegen vrouwen in het openbaar vervoer. Nu zijn er aparte metrowagons voor vrouwen en hebben bussen vrouwensecties.” Om veiligheid van vrouwen in openbare ruimtes te bevorderen is Van Borkum bezig met de ontwikkeling van een app. “Ik merkte dat tijdens de protesten enorm veel vrouwen de straat op gingen om te zeggen ‘dit is niet oké’. Met het verdwijnen van de protesten verdween ook de mogelijkheid om dit uit te spreken. Via deze app kunnen vrouwen nare ervaringen delen, bijvoorbeeld intimidatie in het openbaar vervoer, naroepen en ongewenste aanrakingen. “Deze gebeurtenissen zijn te onbeduidend voor de politie, maar vormen wel een serieus probleem in dit land.” De app visualiseert alle gemelde incidenten op een plattegrond. Van Borkum hoopt hiermee aan overheidsinstanties te tonen hoe omvangrijk het probleem is en hen aan te zetten tot actie.

Meer dan tequila en taco’s
De strijd is nog niet gestreden. Van Borkum: “Mexico is een raar land. Het is geen derdewereldland en een hoop dingen zijn echt goed geregeld. Tussen (heel) arm en (heel) rijk is een grote kloof. Er is veel corruptie, geweld en drugsproblematiek, maar het land is ook prachtig en de mensen zijn ontzettend warm. Ik hoop dat mensen gaan inzien dat Mexico meer is dan tequila, taco’s, drugs en vrouwenmoorden.”

Hollander vertrekt eind oktober weer naar Mexico-Stad om te gaan filmen voor haar documentaire, waarmee ze juist de kracht van de Mexicaanse vrouwen wil laten zien. “Iedereen is wel iemand kwijtgeraakt of lastiggevallen op straat, maar in plaats van in een hoekje te gaan zitten huilen, inspireren zij andere vrouwen en gaan ze, onder andere met hun muziek, de strijd aan.”

In heel Latijns-Amerika zijn er nog grote sprongen te maken tegen het extreme geweld en de cijfers tonen aan dat het geweld tegen vrouwen alleen maar toeneemt. Toch geven de protesten en de protestmuziek hoop en steun aan de vrouwen en krijgen zij een steeds grotere stem. Om het probleem echt aan te pakken is een cultuuromslag nodig en moeten eeuwenoude normen en waarden veranderen. Of dat echt gebeurt, is zowel volgens Janssen als Hollander lastig te zeggen. Als we de situatie van nu vergelijken met die van drie jaar geleden is er weliswaar meer aandacht voor het probleem, in plaats van dat erover gezwegen wordt. Maar er is nog een lange weg te gaan.

Steun LOVER!
Vond je dit een goed artikel? Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Laat je waardering blijken door een (eenmalige) donatie en help ons. LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.