Wat is ecofeminisme?

Beeld door Tomas Brechler

‘Ecofeminisme, bestaat dat óók al?’

Dit krijg ik vaak te horen wanneer ik mensen vertel dat ik me bezighoud met ecofeminisme. Nog veel mensen weten niet wat ecofeminisme is. Dit is jammer, aangezien ecofeminisme een waardevolle bijdrage kan leveren aan hoe we ons moeten verhouden tot de ecologische crisis.

Een ecologisch feminisme

Zoals de naam al doet vermoeden is ecofeminisme de combinatie van ecologie en feminisme. Hoewel er veel verschillende vormen van ecofeminisme zijn, is er tenminste één verbindende factor: het vergelijkt de onderdrukking van mensen en de uitbuiting van nonmensen of ‘natuur.’ Ecofeminist Karren Warren omschrijft ecofeminisme in Ecological Feminism and Ecosystem Ecology als een feminisme dat zich verenigt met de eisen van ecologische bewegingen, om een wereld en wereldbeeld tot stand te brengen die niet gebaseerd zijn op onderdrukking. Ecofeminisme neemt dus inzichten uit het feminisme en koppelt die aan ecologisch denken, om een nieuwe manier van denken te bewerkstelligen die ons kan helpen om een betere ecologische houding aan te nemen.

Naast dat er volgens ecofeminisme een vergelijking is tussen de onderdrukking van mensen en natuur, laat het ook zien dat er een intiem verband is tussen verschillende vormen van onderdrukking en dat ze elkaar versterken. Zo stelt ecofeminist Vandana Shiva in Staying Alive dat de problematische verhouding van mensen tot natuur te danken is aan Westerse, patriarchale ideeën over wetenschappelijke en economische vooruitgang. Kolonialisme, seksisme en de gewelddadige verhouding tot natuur zijn volgens Shiva aan elkaar verbonden en versterken elkaar. Geweld richting natuur heeft enorme impact op bijvoorbeeld Indiase vrouwen die voor hun levensonderhoud en dat van hun families afhankelijk zijn van de natuur. De uitbuiting van natuur versterkt zodoende de onderdrukking van die vrouwen. Andersom houdt de onderdrukking van deze vrouwen de uitbuiting van natuur in stand, aangezien die vrouwen juist zouden kunnen bijdragen aan een niet-gewelddadige verhouding van mensen tot natuur wanneer ze niet onderdrukt worden.

De categorie ‘Ander’

Eén van de manieren waarop ecofeminisme de link legt tussen de onderdrukking van mensen en natuur, is dat zowel onderdrukte mensen als natuur de status van ‘ander’ krijgen. Dit stelt bijvoorbeeld ecofeminist Ynestra King in The Ecology of Feminism and the Feminism of Ecology. Volgens King wordt natuur gezien als afwijking van het dominante; als iets dat geobjectiveerd en onderworpen kan worden. King stelt dat vrouwen geïdentificeerd worden met natuur, en op dezelfde manier als natuur geobjectiveerd en onderworpen worden. Zodoende zijn vrouwen en natuur “de originele ‘anderen.’”

Wellicht ben je al bekend met het idee van de Franse filosoof en feminist Simone de Beauvoir dat vrouwen de ‘ander’ zijn. De Beauvoir argumenteert tegen het objectiveren van vrouwen. Zij stelt inDe Tweede Sekse dat de verhouding tussen mannen en vrouwen ongelijkwaardig is. Het is belangrijk om hierbij te vermelden dat in 1949 – toen De Tweede Sekse uitkwam – het concept ‘gender’ nog niet bestond. Sterker nog, De Tweede Sekse wordt vaak gezien als inspiratie voor het idee van gender. De Beauvoir spreekt daarom in haar werk alleen over mannen en vrouwen. Volgens haar is de man de ‘Een’ (de standaard) en is de vrouw de ‘Ander’ (de afwijking). Vrouwen worden niet als zelfstandig wezen bepaald, maar worden bepaald in relatie tot de man. Zoals de titel van De Beauvoirs werk al aangeeft, komen vrouwen op de tweede plaats. Hoewel vrouwen en mannen wederzijds afhankelijk van elkaar zijn, hebben mannen een bevoorrechte positie ten opzichte van vrouwen. Dit komt volgens De Beauvoir niet omdat vrouwen ‘van nature’ minderwaardig zijn ten opzichte van mannen, maar omdat vrouwen worden onderdrukt. Vrouwen zijn dus niet noodzakelijk minderwaardig, maar worden in een minderwaardige positie gehouden door hun omstandigheden.

Volgens King kunnen we de onderwerping van natuur vergelijken met de positie van de vrouw zoals De Beauvoir die beschrijft. Natuur wordt bepaald aan de hand van het dominante, namelijk de mens of menselijke cultuur. Zoals de man de vrouw zou overstijgen en haar aan hem onderwerpt, zo ziet de mens ‘natuur’ als iets om aan de menselijke wil te onderwerpen, terwijl ‘cultuur’ wordt gezien als iets dat natuur overstijgt. Natuur en cultuur worden zodoende gezien als radicaal verschillend van elkaar, waarbij het (ironisch genoeg) als ‘natuurlijk’ gezien wordt dat mensen de natuur onderwerpen aan hun wil.

Cultuur/natuur dualisme

Een ander belangrijk inzicht van ecofeminisme is dat in de werkelijkheid dingen onderling verbonden zijn. We kunnen dus geen scherpe grens trekken tussen wat we ‘natuur’ en ‘cultuur’ noemen. Sterker nog: het harde onderscheid draagt bij aan de uitbuiting van natuur. Dit is vergelijkbaar met de misvatting dat de mensheid bestaat uit een absolute scheiding tussen mannen en vrouwen, die het idee dat mannen superieur zijn aan vrouwen mogelijk maakt. Zoals de man de vrouw zou overstijgen, zou cultuur natuur overstijgen. Maar net zoals de mensheid niet netjes op te delen is in twee groepen waarbij de een de ander overstijgt, is de werkelijkheid niet netjes op te delen in een hiërarchische tweedeling. Cultureel antropoloog Sherry Ortner stelt in Is Female to Male as Nature is to Culture? dat er geen plek in de wereld bestaat waar de verschillende domeinen ‘cultuur’ en ‘natuur’ liggen. De dingen die we onderverdelen in cultuur en natuur staan allemaal in onderlinge verbondenheid met elkaar. Het idee dat menselijke cultuur de natuur overstijgt, impliceert dat mensen nonmensen – die we ‘natuur’ noemen – kunnen domineren. Die nonmensen komen zodoende op de tweede plaats te staan: de impact die mensen hebben op natuur wordt dan als minder belangrijk gezien dan de menselijke doeleinden. Bovendien miskennen we door het cultuur/natuur onderscheid de impact die nonmensen hebben op ons. Zoals we ten tijde van ecologische crisis merken, heeft de uitbuiting van natuur drastische gevolgen, niet alleen voor de natuur, maar ook voor onszelf.

Het nut van ecofeminisme

Nu je bijgepraat bent over wat ecofeminisme inhoudt, is het nut ervan niet ver te zoeken. Ecofeminisme biedt ons inzichten in de samenhang tussen verschillende vormen van sociale onderdrukking en de onderwerping van natuur, en laat ons zodoende zien dat we sociale onderdrukking niet kunnen negeren als we ecologische problemen willen aanpakken. Ecofeminisme kan ons inzichten bieden in hoe we ‘natuur’ moeten denken, hoe we ons tot nonmensen moeten verhouden, en hoe onze acties door onderlinge verbondenheid bredere consequenties hebben dan we in eerste instantie denken. Met andere woorden, ecofeminisme levert een zeer nuttige bijdrage aan hoe we ons moeten verhouden tot de ecologische crisis.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.

Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, LinkedIn en Facebook.