16 Days of Activism: kijk-, lees- en luistertips

Lover tipt via Pixabay

Geweld tegen vrouwen in films en boeken: je wordt ermee doodgegooid. Mishandeling, moord en verkrachting zijn er aan de orde van de dag. Te vaak is de male gaze leidend: het geweld heeft iets voyeuristisch en is enkel bedoeld om heteroseksuele mannen te vermaken. Toch zijn er ook cultuurdragers die een genuanceerder beeld geven. In het kader van de 16 Days of Activism zet LOVER een aantal kijk-, lees- en luistertips op een rijtje.

Voor de whataboutisten onder u: inderdaad, ook mannen leggen veelvuldig het loodje in de amusementswereld. Toch is er een groot verschil. Geweld tegen mannen is zelden seksueel of objectiverend. Geweld tegen vrouwen is dat vrijwel zonder uitzondering. Waar een man nog enige heldenstatus krijgt toebedeeld - kijk toch eens hoe moedig hij zijn dood tegemoet treedt! Kijk toch eens hoeveel pijn hij kan verdragen! – worden vrouwen steevast neergezet als zwakke, geseksualiseerde objecten. Mannen worden gemarteld om informatie te ontfutselen, vrouwen worden gemarteld om hen te vernederen of om hun vader/man/broer te dwingen om informatie los te laten.

Seksueel en fysiek geweld tegen vrouwen komt zo’n beetje in elke film en serie voor. Het contrast met de realiteit kan bij deze misdaden zelden groter: waar vrouwen in werkelijkheid niet geloofd worden of beschuldigd worden van verwijtbaar handelen of smaad, vormt geweld tegen vrouwen in fictie juist een belangrijk motief. Grofweg zijn er twee varianten: het is een motief voor een heldhaftige man om de ‘damsel in distress’ te redden, of het is een motief voor het slachtoffer in kwestie om haar ware kracht te vinden en zich te wreken.

Vrouw zoekt wraak
Ondanks de voorspelbaarheid van het afgezaagde thema ‘getormenteerde vrouw zoekt vergelding’ hebben wreeksters best een opbeurend effect. De klassieker onder de klassiekers is zonder meer de roadmovie Thelma and Louise (1991) waarin Susan Sarandon en Geena Davis vluchten voor hun gewelddadige partners, maar onderweg mannen treffen die niet veel beter zijn. Partnergeweld is ook het thema in de films Sleeping with the Enemy (1991) met Julia Roberts als Laura, Enough (2002) met Jennifer Lopez als Slim en Safe Haven (2013) met Julianne Hough als Erin. Terwijl Thelma en Louise hun ondergang letterlijk tegemoet rijden, krijgen Laura, Slim en Erin na de nodige krachtmetingen een happy end.  

Ook enigszins happy eindigt het op waarheid geïnspireerde rechtbankdrama The Accused (1988) met Jodie Foster als Sarah. Hoewel de groepsverkrachting gefilmd is als een natte jongensdroom in drie minuten – in werkelijkheid duurde de verkrachting ruim twee uur – verdient de film waardering voor de overtuigende wijze waarop de ‘bijvangst’ van seksueel geweld wordt gevisualiseerd: klassenongelijkheid, misogynie, PTSS, slut shaming en victim blaming.

Bella, hoofdpersoon in het boek Dirty Weekend (1992) van Helen Zahavi, is een wreekster in optima forma. Na de zoveelste aanval heeft Bella er schoon genoeg van. Ze laat zich niet langer meer intimideren en maakt korte metten met achtereenvolgens een gluurder, een klinisch psycholoog, een tandarts, drie beursspeculanten en een pathologische vrouwenmoordenaar.

Verwoeste levens
In de categorie ‘getekend voor het leven’ hoort ongetwijfeld Dolores Claiborne (1995) naar een roman van Stephen King. Deze film toont de gevolgen van langdurig geweld en de hoge prijs die vrouwen bereid zijn te betalen om hun hel thuis te ontvluchten.

Tyrannosaur (2011), met in de hoofdrol Olivia Colman (bekend van onder meer The Crown en Broadchurch), wordt alom geroemd als de beste film over huiselijk geweld ooit. Colman speelt Hannah, die geconfronteerd wordt met mannelijke agressie in diverse vormen: haar gewelddadige echtgenoot James, de dronken Joseph en diens agressieve buurman.

In The Color Purple (1985), naar het boek van Alice Walker, leren we de jonge Celie Harris kennen. Het verhaal speelt zich af in de VS, aan het begin van de twintigste eeuw. De levens van Celie en andere zwarte vrouwen zijn doordrenkt met huiselijk geweld, incest, armoede, racisme en seksisme. Toch kent het verhaal ook een silver lining: vrouwelijke solidariteit en de kracht van bondgenootschap.

Irréversible (2002), met Monica Bellucci in de hoofdrol, lijkt de zoveelste film over ‘De Man De Wreker’. Een vrouw wordt verkracht in een metrotunnel en vervolgens bewusteloos geslagen. Haar man vindt de dader en slaat hem dood met een brandblusser. Qua plot dus weinig origineel, qua cinematografie is deze film al interessanter. Het verhaal wordt in omgekeerde volgorde verteld en dat heeft een beklemmend effect: de afloop is onafwendbaar en onomkeerbaar, irréversible. De reden om deze film hier te noemen is de verkrachtingsscène. Anders dan bij doorsnee filmverkrachtingen word je als kijker gedwongen om de gruwelijke feiten onder ogen te zien. De scène duurt ruim tien minuten en wisselt niet van camerastandpunt. Voor kijkers is er hierdoor – net als voor de vrouw – geen ontsnappen mogelijk. Mocht er nog iemand twijfelen aan de ernst van seksueel geweld: kijk deze film en je piept wel anders.

Gaslighting
Het buzzwoord gaslighting betekent het langzaam maar zeker ondermijnen van iemands zelfvertrouwen, waardoor die persoon gaat twijfelen aan haar of zijn eigen mentale gezondheid. Gaslighting is een vorm van mentale mishandeling en manipulatie en komt in verschillende vormen voor. Zo zijn er gaslighters die doen alsof ze niks geks gedaan hebben en de ander het gevoel geven dat ze onredelijk zijn omdat ze van streek zijn door iets wat de gaslighter gedaan heeft. Er zijn ook gaslighters die kleinerend gedrag vertonen en de ander een schuldgevoel aanpraten.

De term is afkomstig van de film Gaslight (1944), waarin Ingrid Bergman als Paula op een sluipende manier tot waanzin wordt gedreven door haar echtgenoot.  
Ook in The Girl on the Train (2016), naar het boek van Paula Hawkins (2015), is sprake van gaslighting. Rachel wordt door haar ex zodanig gemanipuleerd dat ze gaat twijfelen aan haar herinneringen en beoordelingsvermogen. Langzaam maar zeker wordt duidelijk dat haar angsten op werkelijkheid berusten.
Dit jaar verscheen The Invisible Man (2020) met in de hoofdrol Elizabeth Moss. Haar doodgewaande man blijkt springlevend, maar het duurt even voordat ze dat doorheeft.
Het op waargebeurde feiten gebaseerde Unbelievable (2019) past ook in dit rijtje. Eerder verscheen op LOVER al een artikel over deze serie.

Oorlogsgeweld
Seksueel geweld tegen vrouwen wordt al sinds jaar en dag als oorlogswapen gebruikt. Het verwoest niet alleen de levens en lichamen van meisjes en vrouwen, maar heeft ook een ontwrichtend effect op de samenleving. Lange tijd was het onbespreekbaar. Sterker nog, verkrachting werd beschouwd als een normaal onderdeel van oorlog, als collateral damage.

Over de massale verkrachtingen door het Rode Leger bij de inname van Berlijn in 1945 werd in die periode zelf openlijk gesproken. Vlak voordat de Russen binnenvielen, hadden de ziekenhuizen zich al voorbereid op de stroom vrouwen die voor abortus zouden komen. Na de oorlog werden de verkrachtingen doodgezwegen. De reden: het was te vernederend voor de Duitse mannen die hun vrouwen immers niet hadden weten te beschermen. Eén vrouw hield een gedetailleerd dagboek bij dat pas decennia later als boek verscheen: Een vrouw in Berlijn. Dagboekaantekeningen van april tot juni 1945. Dit boek is in 2008 verfilmd met Nina Hoss in de hoofdrol.

Andere boeken over verkrachting en geweld tegen vrouwen als oorlogsmiddel zijn De leegte achter ons laten. Een geschiedenis van de vrouwen van Srebrenica (2008) van Selma Leydesdorff, en De strategie van de antilopen. Daders en slachtoffers van de Rwandese genocide (2008) van Jean Hatzfeld.

Eindeloze lijst
Er zijn talloze films, series, documentaires, boeken en podcasts te vinden waarin geweld tegen vrouwen op een minder sensatiebeluste wijze geadresseerd wordt dan in doorsnee blockbusters. Denk bijvoorbeeld aan de serie The Fall (2013-2016), waarin hoofdinspecteur Stella Gibson - gespeeld door Gillian Anderson - het onderzoek leidt naar een seriemoordenaar die het voorzien heeft op jonge vrouwen. Denk ook aan The Handmaid’s Tale (2017-2019), de serie naar de gelijknamige roman van Margaret Atwood. Tijger, tijger (2012) van Margaux Fragoso leest als een roman, maar is feitelijk een autobiografie waarin Fragoso beschrijft hoe een pedofiele man haar van haar jeugd beroofde. In de documentaireserie Geraldine en de Vrouwen (2020) volgt Geraldine Kemper zes vrouwen die te maken hebben gehad met seksueel geweld en hierdoor PTSS hebben ontwikkeld. Luister de podcast uit 2019 van Damn Honey over straatintimidatie en volg op Instagram de openhartige ervaringsdeskundige Kenza.

Het viel niet mee om uit de enorme hoeveelheid materiaal een selectie te maken van kijk-, lees- en luisterwaardigheden. Bovenstaand overzicht is dan ook bij lange na niet compleet en weerspiegelt enkel de eerste ingevingen van het LOVER-team. Aanvullende suggesties zijn uiteraard welkom. Deel ze in de reacties hieronder of op onze sociale media Facebook, Twitter en Instagram.

Dit is een publicatie in het kader van de zestiendaagse campagne tegen geweld tegen vrouwen. Geweld tegen vrouwen is wereldwijd een van de meest hardnekkige schendingen van mensenrechten. Jaarlijks vinden daarom van 25 november - de Internationale Dag tegen Geweld tegen Vrouwen - tot en met 10 december - de Internationale Dag van de Mensenrechten - de 16 Days of Activism plaats.

Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.
Meer LOVER? Volg ons op Twitter, Instagram, Linkedin en Facebook