50 Shades of Grey - (een) meesterlijk (orgasme)
Hier volgt geen pleidooi voor Fifty Shades als een goede trilogie. Evenmin zal ik BDSM verdedigen. Of veroordelen, for that matter. Ik wil graag enkele observaties delen die het idee ontkrachten dat de relatie tussen Ana en Christian in de Fifty Shades-verfilming een realistische weergave is van wat vrouwen willen.
1. Wie is hier nu eigenlijk de dominant?
De voortdurende discussie over Fifty Shades of Grey draait er natuurlijk om of het verhaal nu wel of niet emanciperend werkt. Eerst een korte synopsis: verlegen twenty-something maagd Anastasia Steele ontmoet de multimiljonair en dominante (in bed en daarbuiten) Christian Grey. Ze raken op slag verliefd op elkaar en na drie weken is Ana verwikkeld in de BDSM-wereld. Ana moet, nadat ze door Christian is ontmaagd, bepalen wat haar harde en zachte seksuele grenzen zijn. Christian wil namelijk dat ze een contract tekent waarin elke seksuele handeling is vastgelegd en hun relatie tot in de details is bepaald.
Maar hoe kun je van een maagd die nooit een relatie had verwachten dat ze weet wat ze van haar partner wil? Er blijkt al gauw dat Christian – zoals ook menige lezer – Ana heeft onderschat. Nadat Ana de zoveelste keer kritiek uit op zijn eisen in de contract, zucht hij: „Ik dacht dat jij de geboren onderdanige was, maar wat ben je lastig!“ Maar op dat moment is het al te laat: Christian is stapelgek op Ana en hij heeft daarom geen andere keuze dan haar tijd te geven, wil hij bij haar zijn. Het is een harde les die beiden moeten leren: ongeacht de gevoelens voor elkaar kunnen vertrekpunten zo ver uit elkaar liggen dat je kunstmatig een sfeer moet scheppen waarin je tot elkaar kunt komen. (Of hier, om wat flauw te doen, met elkaar kunt komen.)
Terwijl Christian dus voortdurend op zijn plek wordt gezet en moet accepteren dat Ana niet is als andere submissieven die weten wat ze willen, ligt voor haar hier een andere opdracht in besloten. Ana moet leren wanneer ze haar seksuele ervaring en plezier moet scheiden van haar gevoelens voor Christian en haar eigen behoeftes in een relatie. Wat zich door deze uiteenlopende verwachtingen aan hun verhouding hierdoor ontvouwt is niet zozeer een wereld van absurde seks, maar de wereld van een beginnende relatie en de daarin te bepalen verhoudingen. Veel lezers of kijkers van Fifty Shades die zelf ervaring hebben met BSDM vinden overigens dat Christian Grey niet als „standaard“ dominant mag worden begrepen, zoals blijkt in het artikel Fifty Shades of Grey: what BDSM enthusiasts think.
2. Vanilla meets Rape Culture
Kijkend naar de ontwikkeling van de personages in de trilogie ben ik het oneens met de lezing van de uitgebuite Ana, die graag naar voren wordt geschoven. Het arme meisje is voor het eerst verliefd en heeft geen idee wat ze met al die emoties aan moet. En wees eerlijk, menigeen onder ons weet na jaren ervaring nog steeds niet wat ze met gevoelens van verliefdheid aan moeten. Dus Ana doet wat de meesten zouden doen als ze verliefd zijn: ze stort zich in vleselijk genot waardoor haar innerlijke godin opbloeit (haar woorden, niet de mijne), laat hierdoor haar vrienden in steek en plaatst haar eigen belangen boven die van anderen. Tot zover het verhaal dat we ook al uit Twilight kennen, waarvan Fifty Shades of Grey fan-fiction is.
De maagdelijkheid en onschuld van Ana laat echter zien dat Christian, een „echte“ man, vervalt in patronen van de rape culture. Christian, die „neukt, maar niet de liefde bedrijft“, ontmaagdt Ana. Het is zijn eerste keer vanilleseks, zodat zij ervaart wat seks is en hoe ze het wil. Tot het eind, waarin Christian ontdekt dat ook hij liever vanilleseks heeft dan BDSM, voeren de twee geliefden eindeloze discussie over één vraag: wanneer doet Ana eindelijk wat Christian wil? Juist in deze vraag ligt het grootste probleem en de meest kritische noot van Fifty Shades besloten. Als Christian van Ana ‚houdt’ is hij een liefdevolle partner, ook op de momenten dat hij zijn dominante rol wil naleven ongeacht wat zij wil. Juist het laatste is door menig man geïnterpreteerd als een toelichting op Was Frauen wollen, wat door verschillende twijfelachtige mediastukken wordt bevestigd, bijvoorbeeld in Ten Things You Need to Know Before You See the 'Fifty Shades' Movie.
Het probleem is: de gerepresenteerde dichotomie tussen vanilleseks en BDSM in Fifty Shades stelt de laatste voor als een seksuele voorkeur die je alleen maar hebt als gevolg van slechte ervaringen die je dient te overkomen. Wie zich echter een beetje verdiept in BDSM zal al gauw ontdekken dat deze voorstelling het rijke spectrum van BDSM ernstig tekort doet en dat menige techniek uit het BDSM-repertoire in talloze slaapkamers (of andere ruimtes) te vinden is. Doordat Fifty Shades op zulke vooroordelen inspeelt is het verhaal een schoolvoorbeeld van rape culture.
In de vertelling blijkt dat Ana Christians dominantie spannend vindt, grappig zelfs, maar niet leuk. Ze is in de war: ongeacht haar gevoelens voor de man, vindt ze zijn dominante gedrag vooral walgelijk. Terecht zou ik zeggen, want Christian is een exponent van rape culture. Dit blijkt nadrukkelijk als hij haar achtervolgt, waarover ze veel grappen maakt die onduidelijk laten of ze zijn stalkgedrag wel of niet aantrekkelijk vindt. Subtieler blijkt zijn wangedrag uit zijn reacties op Ana’s onbewust gedrag. Ana heeft bijvoorbeeld een sensuele gewoonte: ze bijt op haar lip als zij nadenkt. Dat Christian dit opwindend vindt is te begrijpen. Problematisch is echter dat hij haar verwijt dat ze hem opwindt als zij in gedachten verzonken is en op haar lip bijt: „Stop ermee op je lip te bijten, anders neem ik je nu, dat weet je.“ Hij zegt dit – met meer of minder woorden – herhaaldelijk in de trilogie.
Dit is rape culture zoals we het kennen: onbewuste gedragingen van vrouwen geven mannen het recht om hun „te nemen“. Hoe kom je als vrouw immers op het idee je opwindend gedragen? Hoezo ben jij je niet altijd ten volle bewust van de werking die je op een man kunt hebben?
3. Vijftig keer sexy
In de roman vertelt Ana haar geschiedenis met Christian in de tegenwoordige tijd en de ik-vorm. Dichter op de huid van het hoofdpersonage kun je als lezer bijna niet kruipen. Ana vertelt haar gedachten daarbij in drie eenheden: naast haar ‚simpele’ observaties, ontmoet de lezer haar innerlijke godin, oftewel haar seksdrift, en haar onderbewuste. Terwijl haar innerlijke godin niet zelf aan woord komt, zijn de uitspraken van haar onderbewuste in cursief gedrukt, Ana reflecteert hierop alsof het een conversatie met een ander personage is.
Een typerend gesprek tussen die drie leest als volgt: „Oh, Grey heeft weer die broek aan. Mijn innerlijke godin straalt. Laat je niet verleiden. Mijn onderbewuste spreekt me streng toe. Haar is het pak slag van gister nog goed in herinnering.“ De discussie tussen die drie komt vooral op gang als Ana opgewonden is en ze wordt al gauw opgewonden als ze Christian in bepaalde kleren ziet (bij voorkeur een grijze broek die op zijn heupen hangt). Zo’n scene objectiveert Christian op een manier waarop in de huidige westerse maatschappij vooral vrouwen geobjectiveerd worden: als een absoluut lustobject dat door iets simpels als kledij macht kan uitoefenen over de ander. En dat doet Christian duidelijk, waardoor we ook meer dan eens meemaken hoe Ana een orgasme ervaart. In een maatschappij waarin tot voor kort graag werd aangenomen dat vrouwen niet eens een orgasme kunnen hebben, wil ik zo’n presentatie voor het brede publiek nog best op zijn waarde schatten.
Jammer genoeg gaat dit, misschien zélfs emanciperende, element van de roman verloren in de film. Hoewel je Christian bijna volledig naakt ziet, is Ana’s lichaam het focuspunt van de film. Centrale scenes in de roman waarin Ana Christian benadert vanuit haar seksuele behoeftes zijn geschrapt of verdraaid in de film, zoals ook haar langdurige orgasmes of het feit dat ze niet geniet van BDSM. Dat laatste komt in de film plots ter sprake vanuit Christians perspectief. Op één scene na zien we Ana vooral genieten van Christians dominantie.
Nog duidelijker is de keuze voor het mannelijke perspectief trouwens al in de eerste minuten van de film. Het verfilmde Fifty Shades of Grey begint (en eindigt) namelijk niet met Ana’s ervaringswereld, maar met Christians perspectief. Hierdoor wordt de film precies datgene waarvoor menig feministe heeft gewaarschuwd: een werk dat voornamelijk de mannelijke dominantie in en buiten het bed bevestigt. Terwijl de literaire versie van Fifty Shades nog als emancipatorisch te verdedigen is, is in de film al het vernieuwende weggevaagd. De ontdekking van de vrouwelijke seksualiteit en autonomie wordt in de film een ontdekking van seksualiteit en autonomie die gebaseerd is op mánnelijke voorwaarden. Kortom, de verfilming van Fifty Shades is exemplarisch voor het huidige maatschappijkritische denken: goedgekeurd zolang het binnen de grenzen van het bekende blijft.