“For most of history, Anonymous was a woman”

Vrouwelijke filosofen: Een historisch overzicht

Noem eens een paar prominente filosofen. Noem nu eens meer dan één bekende vrouwelijke filosoof. Een lastige opgave? Niet na het aanschaffen van Vrouwelijke filosofen: Een historisch overzicht. Dit werk is bedoeld om vrouwelijke denkers uit de marge te halen en een welverdiende plek binnen de filosofische canon te geven. In deze bespreking van het boek alvast een voorproefje.

 "For most of history, Anonymous was a woman", zei Virginia Woolf. Dit geldt ook voor vrouwen in de filosofie. Filosofie is tot voor kort altijd een mannending geweest. Vrouwelijke denkers werden uitgesloten van officiële onderwijsinstellingen en namen hierdoor hun toevlucht tot andere vormen van filosofiebeoefening, zoals het schrijven van brieven en essays. Nog steeds bestaat de filosofische canon voor het overgrote deel uit mannelijke denkers. De filosofes Carolien Ceton, Ineke van der Burg, Annemie Halsema, Veronica Vasterling en Karen Vintges beogen in hun boek Vrouwelijke filosofen: Een historisch overzicht vrouwelijke denkers in de filosofiegeschiedenis uit hun anonimiteit te halen.

De auteurs van het boek hebben gekozen voor een historische indeling, bestaande uit vrouwelijke denkers uit ‘De Oudheid’, ‘De Middeleeuwen’, ‘De Renaissance’, ‘De vroegmoderne tijd’, ‘De 19e eeuw’ en ‘De 20e eeuw en verder’. Elke tijdsperiode wordt in een algemene inleiding behandeld, waarbij de belangrijkste filosofische stromingen en vrouwelijke denkers binnen die periode aan bod komen. Daarna worden in verschillende lemma’s het leven en het werk van de verschillende filosofes besproken, van de Oudheid tot onze eeuw; van islamitische en katholieke mystica’s, een achttiende-eeuwse Nederlandse logica tot een Nigeriaanse politiekfilosofe. Hiermee laat het boek zich uitstekend als naslagwerk gebruiken.

Centraal in het boek staat niet zozeer de emancipatie van de vrouw, maar de emancipatie van vrouwelijke filosofen. Een belangrijk accent verschil ten aanzien van eerder verschenen overzichten, waardoor het ook voor een groter publiek toegankelijk is. Een ieder die geïnteresseerd is in de geschiedenis van het denken, buiten het alom vertrouwde canon, zal aangenaam verrast worden door de reikwijdte van al die vrouwelijke stemmen die eerder nauwelijks gehoord werden. Daarnaast heeft de redactie ook grote aandacht geschonken aan niet-westerse filosofie. Een dubbele bevraging van de canon: door uitdrukking te geven aan de stem van vrouwelijke denkers, en door de aandacht voor filosofes uit andere werelddelen. Gegeven de grote hoeveelheid onderwerpen die door de eeuwen heen door vrouwelijke denkers behandeld zijn, is het niet mogelijk, maar ook niet wenselijk om deze bijdragen aan de filosofie te reduceren tot een bepaald aantal thema’s. Wel laten zich volgens de redactie enkele zwaartepunten onderscheiden, waaronder de vraag naar de betekenis van lichamelijkheid, gerichtheid op de alledaagse praktijk, en politiek engagement. 

Ter illustratie van het boek enkele voorbeelden.

Anne Conway
De invloed die vrouwelijke denkers hebben gehad op het 17e eeuwse rationalisme, wordt in het boek vertegenwoordigd in de persoon van Anne Conway. Beïnvloed door het christendom, het neoplatonisme en de lurianische Kabbala ontwikkelde Anne Conway een ontologie die de invloedrijke 17e eeuwse filosoof Leibniz inspireerde tot het schrijven van zijn hoofdwerk.

Belle van Zuylen
Nederlandse vrouwelijke denkers krijgen ook een plaats in de persoon van Belle van Zuylen. De 18e eeuwse schrijfster en filosofe uitte haar filosofische ideeën vooral in romans, pamfletten en brieven. Haar denken kenmerkt zich door een afkeer van dogma’s, traditionele normen en conventies.

Harriet Taylor Mill
In het boek worden ook vertegenwoordigsters van bekende en bejubelde filosofische stromingen besproken. Zo ook Harriet Taylor Mill, die als echtgenote van de 19e eeuwse econoom en filosoof John Stuart Mill veel invloed heeft gehad op de ontwikkeling van zijn politieke economie. Harriet Taylor Mill was echter radicaler dan haar man. Als vertegenwoordiger van de 19e-eeuwse feministische golf vond zij, in tegenstelling tot haar man, dat gehuwde vrouwen economisch zelfstandig moesten worden. Centraal in haar werk staat haar geloof in een ideale samenleving met gelijke rechten op alle gebieden voor iedereen, dus ook voor vrouwen.

Gloria Evangelina Anzaldúa
Één van de vertegenwoordigsters van 20e eeuwse filosofes is de Texaans-Mexicaanse filosofe Anzaldúa. Vanwege haar huidskleur en liefde voor vrouwen werd Anzaldúa al vroeg geconfronteerd met vragen rondom identiteit. Vervreemd van zichzelf en haar omgeving trok ze zich terug met boeken, om later, puttend uit haar eigen levenservaring als derdewereld, lesbische feministe met marxistische en mystieke voorkeuren, de vraag naar vervreemding en identiteit centraal te stellen. De meeste bekendheid verwierf Anzaldúa met het boek Borderlands/ La Frontera. The new Mestiza, een hybride combinatie van poëzie, autobiografie en non-fictie waarin ze het concept van de nieuwe mestizas ontwikkelt: personen die meervoudige werelden bewonen van vanwege gender, seksualiteit, kleur, klasse, lichaam, persoonlijkheid, geloof en ervaringen.

Voor hun uiteindelijke keuze heeft de redactie zich laten adviseren door nationale en internationale deskundigen. Hierbij speelden ook praktische overwegingen zoals beschikbaarheid van materiaal, een evenwichtige verdeling over tijdperken en de verschillende continenten een rol. Opmerkelijk is dat er aan een aantal zeer invloedrijke 20e eeuwse filosofes zoals Isabelle Stengers en Rosi Braidotti geen aandacht wordt geschonken.

Daarnaast is het de vraag of de toch wel stereotyperende portrettering van een lezende vrouw op de omslagillustratie wel volledig in overeenstemming is met de wens van de redactie om een alternatief beeld te schetsen van het belang van vrouwelijke filosofen. Voor alles bewijzen de besproken vrouwelijke denkers dat het etiket van marginale denkers hen niet past. De vrouwelijke filosoof is noch muze, noch outcast, of zoals Belle van Zuylen schreef: "Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid." Helaas is er teveel verbeeldingskracht nodig om de vermeende ‘muze’ van het denken niet terug te zien in een in maagdelijk wit gehulde vrouw. Wellicht dat een verbeelding van Anzaldúa’s nieuwe mestizas het meervoudige en daarmee niet te overschaduwen belang van de vrouw in de filosofie beter zou illustreren. Desalniettemin is het boek een grote en inspirerende aanwinst voor filosofieminnend Nederland, man of vrouw.

Vrouwelijke filosofen: Een historisch overzicht. Door Carolien Ceton, Ineke van der Burg, Annemie Halsema, Veronica Vasterling en Karen Vintges (red.) Verschenen bij Atlas in 2012.

___________________________________________________________________________________

Deirdre Boer en Nathanja van den Heuvel hebben een academische achtergrond in de filosofie en zijn verbonden aan SWIP.NL, de Nederlandse tak van Society for Women in Philosophy. SWIP.NL heeft onder andere als als doelstelling de zichtbaarheid van vrouwen in de filosofie te vergroten. Momenteel wordt er gewerkt aan de lancering van een website.