Bloedeloze Geschiedenisles

A Dangerous Method van David Cronenberg

In zijn nieuwste film duikt David Cronenberg – die doorgaans graag de donkerste krochten van de ziel verkent – in de vroege geschiedenis van de psychoanalyse. Maar brengt hij ook iets opzienbarends aan de oppervlakte?

Het is bijna niet voor te stellen hoe we tegenwoordig over menselijk gedrag zouden spreken als Freud en Jung er niet zouden zijn geweest. Begrippen als ego, complex en het hele idee dat sommige psychische problemen eerder een luisterend oor dan een koud bad nodig hebben, waren aan het begin van de vorige eeuw onderwerp van een levendige wetenschappelijke discussie. Nu namen aan dit discours nog een hele reeks minder bekende artsen deel, maar de minst bekende van al is wel Sabina Spielrein.

Als achttienjarige wordt deze joodse Russin met zware gedragsafwijkingen door Jung als patiënt aangenomen. Voor Jung is ze de ideale casus om te experimenteren met de door dr. Sigmund Freud beschreven 'praatkuur', de nieuwe methode die hij later psychoanalyse doopte. In de gesprekken die Jung met haar voert, blijkt dat ze behalve verknipt ook behoorlijk intelligent is. Ze begint zich in de psychoanalyse te verdiepen, om uiteindelijk zelf psychotherapeut te worden en, zo blijkt uit briefwisselingen tussen haar, Jung en Freud, een paar belangrijke bijdragen te leveren aan de theorievorming. Een interessante transformatie, maar wat deze geschiedenis extra filmgeniek maakt, is dat de patiënt en haar arts annex mentor ook een verhouding met elkaar zouden hebben gehad. Een faux pas die er in de film toe leidt dat Jungs relatie met Freud, die hem steeds als zijn troonopvolger had beschouwd, onherstelbaar beschadigd raakt.

Het moet een zinderend moment in de geschiedenis zijn geweest: de geboorte van een nieuwe theorie, die wetenschappelijke grond probeerde te geven aan Schopenhauers idee over het onderbewuste als bron van irrationeel gedrag. En dat samen met de zware nadruk die Freud legde op seksuele drijfveren, in een tijd waarin over seks niet of nauwelijks werd gesproken: je kunt je van alles voorstellen bij de opwinding die er om dit hele vakgebied heen hing.

Maar wat is daar jammerlijk weinig van terug te vinden in de brave, nogal literaire vertelling van Cronenberg. Neem de scène waarin Jung (Michael Fassbender) na een correspondentie van enkele jaren eindelijk bij zijn grote voorbeeld Freud (Viggo Mortensen) wordt genodigd. Het historische gegeven dat de twee mannen bij die gelegenheid maar liefst dertien uur met elkaar in gesprek bleven, is veelzeggend. Maar als zo'n feitje de film in gesmokkeld moet worden door Freud zijn gast erop te laten wijzen hoe laat het is geworden, benadrukt dat alleen maar, dat hun beleefde contact totaal niet de urgentie en intensiteit uitstraalt die je je voorstelt bij die ontmoeting.

De vertolking van Sabina Spielrein door Keira Knightley is een regelrechte misser. Ze zwoegt zo nadrukkelijk op haar tics en haar accent, dat ze een karikatuur van een hysterica wordt. Geen moment maakt ze geloofwaardig dat ze als psychoanalytica in intellectueel opzicht een gelijkwaardige gesprekspartner voor Jung en Freud was. Hoe complex de karakters uit deze geschiedenis moeten zijn geweest, zo eendimensionaal worden ze in de film neergezet. Waar Knightley zich uitput in neurotisch gedrag, blijft het innerlijke conflict van Jung verborgen achter het gereserveerde voorkomen van Michael Fassbender, die er zelfs tijdens het bevredigen van Spielreins masochistische obsessie uitziet alsof hij een psychologische test uitvoert. Het grotere verhaal, over de scheiding der geesten tussen de twee grondleggers van de psychoanalyse, voltrekt zich uiteindelijk haast geruisloos. Je zou willen dat Cronenberg iets minder respectvol met de historische figuren was omgesprongen, en iets nieuwsgieriger was geweest naar wat er schuilging achter hun meer of minder bestudeerde voorkomen. Dan hadden we naar mannen van vlees en bloed kunnen kijken, en naar een vrouw met een verdomd interessant stel hersens.

A Dangerous Method is nu overal te zien