de handicap van onbereikbaarheid

Vrij man van Nelleke Noordervliet

Rozanne Drost • 30 mei 2012

Vrij man is een historische roman die speelt tijdens de Gouden Eeuw. De nadruk ligt op het ontwikkelen van het vrije denken, los van God en Vaderland. De hoofdpersoon reist door Nederland én Amerika, wat de lezer veel te ontdekken biedt. Auteur Nelleke Noordervliet liet het daar echter niet bij. Om zich de hoofdpersoon beter voor te kunnen stellen geeft ze zichzelf een actieve rol in het verhaal. Geen geslaagd experiment.

Noordervliet werd geboren in Rotterdam in 1945 en studeerde Nederlands in Leiden en Utrecht. Beide gegevens komen terug in haar literaire ontmoeting met Menno Maartenszoon Molenaar, naast Noordervliet hoofdpersonage uit Vrij man.

Menno Maartenszoon leefde in de Gouden Eeuw van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Door de vroege dood van zijn vader is hij overgeleverd aan de grillen van de vrekkige familie van moederskant. De jonge Menno vindt een beschermheer in de Engelse lakenreder en spion Henry Dixon. Hij en zijn kinderloze vrouw Elizabeth financieren Menno's wens zowel rechten als medicijnen te studeren. Maar voor wat hoort wat. De mecenas eist van Menno elke informatie op die hij, in dienst van raadspensionaris Johan de Witt en als observator in de wereld van vrije denkers als Spinoza, op kan slurpen. Menno ondergaat de wensen van de sadistische Dixon zonder veel tegenstand. Maar met zijn behoefte aan kennis wordt Menno ook wereldwijzer en gaat zich langzaamaan verzetten. Dan zit hij al zo gevangen in het web van spionage en verraad dat de grond onder zijn voeten te heet wordt. Menno laat zich inschepen en vertrekt naar Amerika.

Ondanks de historische setting is Noordervliet vanaf de eerste pagina aanwezig.Zij loopt, midden in het hedendaagse Woodstock, USA, een in de tijd verdwaalde Menno Maartenszoon tegen het lijf. Ze neemt hem onder haar hoede en hoort op deze wijze zijn levensverhaal aan. Daarnaast geeft Noordervliet commentaar op het schrijfproces waarin ze verwikkeld is. De lezer moet namelijk goed begrijpen dat deze kunstgreep tot de literaire vrijheid en de interne worsteling van de auteur behoort. ‘Moedeloos zuchtend kun je de poging tot een andere tijd door te dringen staken, maar de handicap van onbereikbaarheid valt te overwinnen met de verbeelding,’ stelt ze.

Wat de spanning in het verhaal niet ten goede komt is het wisselende vertelperspectief. Naast Menno en zichzelf laat Noordervliet een tiental betrokken als commentator van de gebeurtenissen optreden. In hoofdstukjes van drie pagina’s doen personages als Henri Dixon en Menno’s moeder regelmatig zoveel informatie uit de doeken dat de zo geprezen verbeelding de das wordt omgedaan.

Als Noordervliet vervolgens achter Menno aan reist naar Amerika lijkt de afstand tussen het zeventiende-eeuwse personage en de schrijfster uit de eenentwintigste eeuw geheel te verdwijnen. ‘Ik denk erover om mijzelf in een pronte herbergierster te projecteren, die hem onderdak en meer biedt. Er is geen wet die seks met een zelfverzonnen personage verbiedt.’ Gelukkig wordt er geen gebruik gemaakt van deze literaire vrijheid.