DE LAATSTE MAAGD

Lule  - haar naam betekent Bloem – is een van de laatste gezworen maagden van Albanië. Fathia Bazi is een journaliste die geboeid raakte door deze uitstervende traditie en naar Albanië afreisde om een filmportret van deze wilde bloem te maken. Voor LOVER schreef ze een essay over haar project.

Mijn reis begon bijna twee jaar geleden toen ik besloot het roer radicaal om te gooien. Ik wilde zelf creëren in plaats van hoofdzakelijk uitvoeren en consumeren. Kort nadat ik besloot minder te werken en meer ruimte te maken voor bijzondere projecten, kreeg ik tijdens het koekjesbakken een telefoontje. Het was een vriendin die me vol enthousiasme vertelde over een Turks artikel dat ze had gelezen over Albanese gezworen maagden.  Had je toen een kaart van Europa voor mijn neus gelegd dan had ik Albanië niet snel kunnen aanwijzen. Waarom wist ik zo weinig van het Balkanland? En wat zijn gezworen maagden in hemelsnaam? En niet geheel onbelangrijk, wat moet ik ermee?

Albanië is pas sinds een jaar of tien echt een onafhankelijk land vrij van buitenlandse overheersing en communisme. Sinds 2014 is Shqipëria, zoals de Albanezen hun land zelfnoemen,kandidaat lidstaat voor de Europese Unie. Albanië heeft sinds mijn eerste bezoek vorig jaar mijn hart gestolen. Ik was geïntrigeerd geraakt door het fenomeen van de gezworen maagden (burnesha). En besloot na een periode van onderzoek naar Albanië af te reizen om een burnesha te ontmoeten en vooral ook om het land te leren kennen.

Het ruige natuurlandschap, de intens indrukwekkende bergen waar 60 procent van het land mee bedekt is en de legendarische Albanese gastvrijheid zorgen ervoor dat een reis naar Albanië er een is die je niet snel vergeet. Omdat het land nog niet toeristisch is, zijn mensen enorm nieuwsgierig naar wat je er komt doen. Je kunt immers ook naar Amerika of Frankrijk op vakantie. In het vliegtuig raakte ik in gesprek met een Vlaams-Albanese vrouw die me vertelde dat burnesha letterlijk sterke vrouw betekent in het Albanees. Ze noemde mij een burnesha, omdat ik alleen de bergen in ging. Daar maakte ze zich als plaatsvervangende moeder zorgen over en eenmaal aangekomen op het vliegveld in Tirana stond ze er op dat zij en haar man mij een lift naar het centrum gaven.

Albanië is één van de armste landen in Europa en veel Albanezen willen het land ontvluchten. Er wonen bijna net zoveel mensen buiten Albanië als in het land zelf. Maar er zijn ook rijke Albanezen en buitenlandse zakenlui die zich bewust zijn van de potentie van Shqipëria en investeren in het land, aan zowel de Adriatische als Ionische zee. De verwachting is dat het land binnen enkele decennia haar potentie zal waarmaken. Maar nu kijken de Albanezen nog vol verwondering naar buitenlandse bezoekers en er wordt voor gezorgd dat je als toerist niks tekort komt. Ik kreeg op straat gratis sokken aangeboden, ik mocht een aantal keer vrij reizen met een mysterieus busjessysteem en ik werd geknuffeld alsof ik een verloren dochter was.  Als tweede taal hebben de oudere generaties vanwege het communisme voornamelijk Russisch geleerd. Het is daarom veel handen-en-voetencommunicatie. De jongere generaties krijgen wel Engels op school. Het land van de tweekoppige adelaar zet daarmee haar deuren open voor de rest van de wereld.  

Ik was via via in contact gekomen met een man die een ontmoeting met een burnesha voor mij kon organiseren. Die ontmoeting bracht mij naar Tuc: een dorpje aan de voet van een enorm berglandschap in Noord-Albanië. Daar ontmoette ik Lule, een vrouw van toen 76 jaar oud met als beroep schaapherder. Ik verstond uiteraard geen woord van wat ze vertelde, maar mijn tolk gelukkig wel. Ze sprak bijzonder openhartig over haar leven. Hoe ze op haar zestiende besloot nooit te trouwen zodat ze voor haar broer kon zorgen. En hoe ze niet wilde dat het land van haar, voor haar geboorte overleden vader verwaarloosd zou worden. Het is een gigantisch stuk grond dat meerdere gebieden omvat. Door de theatrale manier waarop ze alles vertelde, wist ik dat dit mijn filmproject zou worden.

Maar waarom zweren nooit te trouwen? In de ruige berggebieden van noordelijk Albanië stond de Kanun, een gedragscode van 1263 artikelen, eeuwenlang boven de wet. De middeleeuwse prins Leke Dukagjini introduceerde deze Kanun. De gedragscode bepaalde dat de waarde van een vrouw slechts de helft was dan die van een man. Vrouwen hadden geen enkel recht op bezit of op het nemen van beslissingen. Letterlijk uit de Kanun:  ‘Een vrouw is een zak hooi, die je de rest van je leven als een belasting met je mee moet slepen.’ Volgens diezelfde Kanun had daarentegen een maagd net zoveel waarde als een man. Sommige vrouwen zagen dat als een uitweg om toch een volwaardig leven te leiden. Het was het begin van een traditie waarbij vrouwen een eed aflegde om nooit te trouwen en te leven als man – in de volksmond burnesha. Sommige vrouwen kozen voor een bestaan als maagd om vrij te kunnen zijn in hun keuzes, anderen deden het om voor de familie te kunnen zorgen en soms werden meisjes als jongens opgevoed als er geen vrouwelijke nakomelingen waren.

Lule komt voort uit een traditie van vrouwen die slim gebruik maakten van de Kanun. Het gebeurt nu bijna niet meer in Albanië dat vrouwen een dergelijke keuze maken. Dat maakt Lule één van de laatste traditionele burnesha’s in Albanië.  Tijdens het communistische regime (1944-1992) werd er zelfs in de bergen op nagekeken dat niet de Kanun, maar het communisme regeerde. Maar dat weerhield de mensen er niet van om de streng-patriarchale structuren in stand te houden. 

Na mijn reis van vorig jaar besloot ik terug te gaan om een portret te maken van Lule. Nu ben ik alweer bijna een week thuis van drie weken lang naast haar geleefd te hebben. Met een cameraman en tolk heb ik daar haar levensverhaal mogen opnemen. Ik heb prachtige beelden van de adembenemende wilde Albanese natuur met slangen en bruine beren. Maar voornamelijk van een wilde vrouw die haar leven in het teken heeft gezet van het zorgen voor anderen. Aan de andere kant is ze echter ook een vrouw die haar leven in eigen hand wilde houden. In die tijd betekende trouwen je leven in dienst stellen van je man. Dat is niet wat zij voor ogen had voor zichzelf. Ze nam de zorg van de schapen op zich en ging dag in dag uit met ze op pad over de hoogste bergen van Tuc. Voordat ze de schapen uitliet, hielp ze haar broer  ‘s ochtends op het land. De kinderen van haar broer hielp ze met hun huiswerk. Haar twee zussen trouwden wel, verlieten Tuc en kregen kinderen. Lule bleef alleen over met haar broer en zijn vrouw en kinderen. Hij was vaak op reis en nam dan zijn gezin mee, waardoor ze langere periodes alleen was.

In haar jonge jaren kreeg ze veel huwelijksaanzoeken, maar ze stuurde iedereen stoïcijns weer naar huis. Op haar achtste werd haar verteld dat ze was uitgehuwelijkt. Lule heeft  tot haar zestiende levensjaar nagedacht over haar besluit om niet te trouwen, nooit kinderen te krijgen en nooit intiem te kunnen zijn met een man. Maar ze zit rechtop en praat ferm over haar keuze. “Ik ben niet doof en niet blind, ik zie wat anderen hebben, maar ik ben vastberaden”. Ik kan niet anders dan intens veel respect hebben voor deze vrouw – en dat heeft iedereen die haar kent. In Tuc, dat een bijna verlaten bergdorpje is waar misschien nog vijf bewoonde huizen staan, praat iedereen met blijdschap over haar. Ondanks haar beladen levensgeschiedenis is ze de vrolijkheid zelf. De manier waarop ze haar schapen bij elkaar houdt is hilarisch. Ze roept namen als Berduki, Brishka, Tashmira die voor alle schapen bestemd zijn en ze al sinds mensenheugenis gebruikt. Het is vertederend hoe zacht de sterke, ruwe Lule voor haar schapen is. Ze praat met ze alsof het haar eigen kinderen zijn. Het jongste lammetje geeft ze melk uit een fles.

Haar blakende gezondheid is noemenswaardig. Ze heeft een zachte huid, krachtige stem en een conditie die beter is dan die van menige twintigjarige. De zuivere lucht en het natuurlijke bergbronwater zijn volgens de schaapherder het geheim van haar goede fysiek. Mijn team en ik waren na een dag mee te zijn geweest naar Tuc i vogel – een bergtop waar ze graag met haar schapen komt – volkomen gesloopt.  Ze begint er nu wel meer en meer moeite mee te krijgen, maar ze flikt het toch iedere dag weer. Inmiddels heeft ze besloten dat dit haar laatste zomer in Tuc zal zijn, voordat de winter begint vertrekt ze naar Fushë-Arrëz. Dat is het dichtstbijzijnde bewoonde dorp, waar haar neef ook woont: een geologisch ingenieur die haar meer dan dankbaar is voor al haar hulp. Maar zal Lule kunnen aarden in een flat na een vrij leven in de bergen?

Meer lezen over de reis en de film over het leven van Lule? Zie https://www.facebook.com/pages/Lule-Wild-Flower/1445144385789163?ref=hl

Fathia’s filmportret van Lule is komend voorjaar te zien in kleine bioscopen, filmfestivals en TV.

Fathia heeft als muzikant, journalist en sociaal cultureel werker voor diverse organisaties gewerkt. Na haar opleiding journalistiek werkte ze onder andere voor de NTR als redacteur en voor Omroep Brabant en MTNL deed ze verslaglegging voor televisie. Vanuit haar creatief-sociale onderneming Bluetone Stories is Fathia als zelfstandige in te huren voor redactie en researchwerk of voor bijzondere journalistieke projecten met een maatschappelijk karakter. www.bluetonestories.nl

(Foto's: Fathia Bazi)