De superheldendystopie als model voor de toekomst

De vrouwelijke actieheldin is een veelbesproken figuur in feministische cultuurkritiek. Een symbool van vrouwenemancipatie, maar tegelijkertijd een seksistisch stereotype. Soms empowering, soms teleurstellend, maar altijd voer voor discussie. De afgelopen weken hebben LOVER-redacteuren op ‘Wonder Woensdag’ hun favoriete heldinnen en hun verhouding tot het feministische gedachtengoed besproken. Natasja van Loon sluit deze reeks vandaag af met een kijkje in de toekomst van de superheldin.

‘Whatever happened to Wonder Woman’, vroeg Jennie Barbier in haar openingsartikel voor deze reeks. In Kingdom Come geven Mark Waid en Alex Ross antwoord op – onder meer – die vraag. In Kingdom Come is de wereld in de handen van de nazaten van de superhelden met wie wij zijn opgegroeid. De nieuwe generatie superhelden (of meta-mensen, zoals ze in dit toekomstbeeld worden genoemd) heeft weliswaar de krachten van hun voorouders geërfd, maar niet de moraal. Hun onderlinge strijd brengt de wereld naar de rand van de afgrond; het einde der tijden is nakend en de mensheid is een machteloze prooi: ‘collatoral damage’ voor de wezens die ze als hun beschermers zagen. Superman, poster boy voor The Justice League – maar ook de superheld die niet als moreel rolmodel gezien wilde worden – heeft zich uit de wereld teruggetrokken en leidt sinds de dood van Lois Lane, zijn vrienden en zijn ouders een geïsoleerd bestaan.

Tot Diana, Wonder Woman, hem opzoekt en hem aan zijn verantwoordelijkheid herinnert. ‘Kal, please, our generation takes its lead from you,’ zegt ze nadat ze hem de rampzalige grenzeloosheid van de meta-mensen heeft getoond, ‘you must face this. If you don’t, neither will the rest of us… and it just goes on.’ Het is niet verwonderlijk dat juist Wonder Woman de functie van moreel kompas in Kingdom Come vervult, en ook haar rol als beschermer van de onschuldigen verderop in het verhaal is logisch. Sterk, heldhaftig en onafhankelijk, Wonder Women is en blijft het rolmodel dat geboren werd in een tijd dat de Amerikaanse mannen aan een ver front vochten en de Amerikaanse vrouwen de maatschappij moesten vormgeven. Ze schuwt haar morele voorbeeldfunctie niet, ze omarmt die zoals ze altijd heeft gedaan. Maar hoe zuiver is een moreel kompas in een wereld waarin de scheidslijnen tussen goed en kwaad vervaagd zijn?

KingdomCome deinst niet terug voor ethische vraagstukken en een ambigue moraal. Superman beantwoordt Wonder Woman’s gepassioneerde oproep en ziet zich vervolgens verplicht tot een rol waaraan hij niet gewend is: die van wereldleider. Zijn oplossing voor de losgeslagen nieuwe generatie superhelden is een gedwongen heropvoedingsinstituut – in feite een goelag, waarin de dreiging van een gewelddadige oproer met de dag groter wordt: iets waar de inmiddels bejaarde en fysiek gebroken Bruce Wayne hem al voor gewaarschuwd had. Zijn lichamelijke staat ten spijt handhaaft Batman nog altijd met ijzeren hand de orde in zijn eigen stad: Gotham City. Als held van menselijke origine, dus zonder natuurlijke superkracht, is hij er ook niet van overtuigd dat superwezens apart van de mensheid zouden moeten staan. Terwijl Superman langzaam inziet dat Batman gelijk heeft en dat hij een vergissing heeft begaan, wordt Wonder Woman steeds strijdlustiger naarmate de situatie gevaarlijker wordt. De reden: haar Amazone-zusters en haar moeder hebben haar de koninklijke status ontnomen, als straf voor haar falen als vredesambassadeur. Die vrede moet en zal ze nu dus handhaven, desnoods met geweld. Wat Diana (nog) niet beseft, is dat ze niet is voorbestemd om een krijger te worden, maar een leraar voor toekomstige generaties.

Ondanks het boeiende uitgangspunt van Kingdom Come en de interessante omkering van de narratieve functies van man en vrouw – Wonder Woman die de strijd juist aanwakkert en Batman als pleitbezorger van het harmoniemodel – is er in de toekomst van The Justice League op feministisch gebied blijkbaar nog niet veel vooruitgang geboekt. Diana is de enige vrouw die een rol van betekenis speelt in de vertelling, als katalysator van de actie. Uiteraard, in een verhaal met zoveel personages uit een zo grote canon als het DC-universum moeten er keuzes worden gemaakt. Niet elk personage kan evenveel worden uitgediept en Superman, Batman en Wonder Woman zijn, als DC’s meest iconische superhelden, dan een logische keus voor nadruk. Maar toch blijft het jammer dat de schrijvers er - bijvoorbeeld - niet voor kozen om de diversiteit in het kamp van de antagonisten te vergroten. Een personage als Selina Kyle, Catwoman, toch een van de interessantste personages uit de DC-canon en vanwege haar morele ambiguïteit ook zeer passend in dit toekomstbeeld, krijgt enkel een korte cameo en blijft verder ongebruikt. Ook bij de antagonisten is Kingdom Come een voornamelijk blank en mannelijk feestje, waarin talloze kansen voor sterke vrouwenrollen zijn blijven liggen. Een radicale boodschap als in onderstaande illustratie zou het bloedserieuze Kingdom Come niet alleen van wat broodnodige comical relief voorzien hebben, maar ook zeer verfrissend hebben gemaakt.

Maar DC blonk nooit erg uit in de overdracht van progressieve ideeën als diversiteit en gendergelijkheid. Laten we eens kijken hoe het is in die andere grote superheldendystopie, Watchmen, van die andere grote comicsproducent: Marvel. Op het gebied van vernieuwing heeft Marvel immers wél een reputatie hoog te houden.

Het kan nog zwartgalliger

Het Watchmen-universum heeft dezelfde ambigue moraal als Kingdom Come, maar is nihilistischer. Een moreel kompas ontbreekt geheel, psychologische diepgang is – met een kanttekening – des te meer aanwezig. Niets menselijks is de Watchmen vreemd: Rorschach is een paranoïde vigilante; Nite Owl is impotent – en niet alleen seksueel; Silk Spectre is de dochter van de man die haar moeder probeerde te verkrachten; haar minnaar Dr. Manhattan – als machtigste Watchman het equivalent van Superman – vervreemdt steeds meer van de mensheid; The Comedian is een amorele psychopaat; en Ozymandias, de slimste man op aarde, is wellicht ook de gevaarlijkste man op aarde.

Watchmen is strikt genomen geen dystopie, maar een what-if. De personages van schrijver Alan Moore zijn de superhelden van een heden dat had kunnen zijn als president Nixon een staatsgreep had gepleegd: een perfide, ontmenselijkte wereld. Watchmen’s equivalent van Wonder Woman is Silk Spectre – Laurie Juspeczyk. Silk Spectre is geen krachtig rolmodel als haar tegenhangster bij DC, maar een gewoon, kwetsbaar jong meisje dat toevallig de dochter is van de eerste Silk Spectre – die ook maar een gewoon, nogal naïef en lichtzinnig meisje was dat toevallig in een gezelschap van gemaskerde vigilantes terechtkwam. Over haar eigen leven heeft Laurie geen enkele ‘agency’, ze is de speelbal van de mannen om haar heen. Seks is het enige wapen dat ze heeft – het enige wapen van beide Spectres, in feite. Dat Laurie’s persoonlijkheid enkel vorm krijgt in relatie tot anderen, stelt Amy Shackelford, redacteur van Everydayfeminism, dan ook terecht in haar artikel ‘Female Characters in Superhero Films: The Grim Reality’.

Maar voordat Moore-kenners nu gaan roepen dat ik het nihilisme en seksisme in Watchmen verkeerd interpreteer: ik weet dat de perfide ontmenselijkte toekomst van de (ook door mij) bewierookte stripscenarist Moore maatschappijkritiek is. Moore is geen Frank Miller, wiens misogynie uit overtuiging bestaat, daarvoor heeft Moore al te veel verhalen geschreven met vrouwen die wel krachtige eigenaressen van hun eigen lotsbestemming zijn. Mina Harker en Janni Dakar (de dochter van kapitein Nemo) in The League of Extraordinary Gentlemen bijvoorbeeld. Dat Shackelford Silk Spectre toch opneemt in haar lijst met voorbeelden van superheldinnen die louter voor the male gaze geschapen zijn, doet Laurie misschien niet tekort, maar Moore wel.

Silk Spectre mag ten prooi zijn aan misbruik, minachting en seksisme, ze is wél het meest empathische en barmhartigste personage uit Watchmen. In die wrede en van zin gespeende wereld is ze de drager van compassie; als machteloze toeschouwster van het gruwelijke lot dat de mensheid wacht maakt ze de afschuw en wanhoop voelbaar voor de lezer. Of zoals Moore stelt in het interview waarmee zijn afscheid als stripscenarist aankondigde: ‘In the real world there are relatively few murders in relation to the staggering number of rapes and other crimes of sexual or gender-related violence. But this is almost a complete reversal of the way that the world is represented in its movies, television shows, literature or comic-book material. Why should murder be so over-represented in our popular fiction, and crimes of a sexual nature so under-represented? Surely it cannot be because rape is worse than murder, and is thus deserving of a special unmentionable status.’
Wie Watchmen goed leest, kan alleen maar stellen dat Silk Spectre eveneens een drager van deze boodschap is. 

DC of Marvel?
Als we een feministische keus moeten maken uit de boodschappen die beide superheldendystopieën ons meegeven, is de essentiële vraag welke wereld we graag in de toekomst in comics gerepresenteerd zouden willen zien. Het meer escapistische Kingdom Come mag een gemakkelijker te verteren toekomstbeeld weergeven, waarin vrouwen als deel van een old boys’ network geaccepteerd worden, Watchmen drukt ons met de neus op een wereld die we absoluut niet willen, en die maatschappijkritiek vergt om te voorkomen. Dat Marvel ook bijdraagt aan de vorming van een wereld waarin wél plaats is voor gendergelijkheid en diversiteit blijkt dan ook met overtuiging uit hun introductie van de nieuwe Ms. Marvel, wiens rol nu door een Amerikaanse moslima wordt vertolkt. Dat er namelijk behoefte is aan de Marvel-aanpak blijkt met evenveel overtuiging uit het feit dat het eerste nummer van de nieuwe Ms. Marvel binnen een week na de introductie de best verkochte digitale comic was. Zie ook hier. En dan hebben we het nog niet eens over de reeks superheldinnen in burka die in de Arabische wereld en in Pakistan furore maken. Zie ook hier. Escapisme verandert de wereld immers niet, terwijl maatschappijkritiek daar wel kans op maakt.

Voor het complete interview met Moore over zijn afscheid kun je hier terecht.