Die Antwoord op wat?

‘Are they for real?’ en ‘What the fuck did I just see?!’ Zelfs drie jaar na de virale hit Enter the Ninja laat Die Antwoord haar publiek vooral met vragen zitten. Ook Hans Teeuwen leek in Zomergasten de verwarring nog niet helemaal te boven. Zijn vraag: ‘ik weet nooit of ze nou sexy is of eng’ over Yolandi Visser (ook wel: ¥o-Landi Vi$$er) vormde tevens de verklaring voor zijn fascinatie. [1] In de poging tot een doorslaggevend antwoord te komen werd elke reflectie op het samengaan van deze ogenschijnlijke tegenstrijdigheden in de kiem gesmoord. Veel woorden werden er ook niet gewijd aan de context van deze fenomenale Zuid-Afrikaanse rapformatie - die behalve Yolandi ook nog uit Ninja en een mysterieuze DJ Hi-tek bestaat.  

Wie zitten er nu precies achter Die Antwoord? En wat hebben ze te betekenen? Ook ik viel ten prooi aan het verlangen de zorgvuldig gecreëerde identiteitslagen weg te pellen om tot een authentieke kern te komen. Wie waren Yolandi en Ninja in hun vorige leven(s)? Hebben ze echt een kind dat Sixteen heet? Het mondde uit in een dwangmatig uitpluizen van biografieën en studie naar vorige perfomances als bijvoorbeeld Max Normal.tv, waarin ze misschien al vooruit hintten naar wat Die Antwoord zou worden voor ze het hadden geformuleerd. Want het effect van de gestileerde clips en dito personages, in combinatie met de compromisloze teksten die over de vette technobeat klinken, is op z’n minst desoriënterend te noemen.

Verknipt en geplakt: Figuren in de marge

Het genre waartoe Die Antwoord wordt gerekend – en dat ze zelf mede vormgeven – wordt ook wel ‘Zef’ genoemd: white-trash rap-rave, of, in de woorden van Die Antwoord: ‘de ultieme Zuid-Afrikaanse style’ . Waar ‘zef’ oorspronkelijk een neerbuigende term was, refererend aan een vermeend gebrek aan culturele verfijning van Afrikaanse arbeiders in woonwagenkampen, is het nu een geuzennaam geworden dat elementen als blauw oogpotlood, neon leggings en gepimpte Ford Zephyr’s tot een te koesteren cultureel erfgoed heeft verheven. Als het aan Ninja en Yolandi ligt, is het verschil tussen white trash en high class voorgoed opgeheven.

Yolandi is een arm weesmeisje dat een rich bitch is geworden. Haar leven als schoolmeisje – kort rokje, kniekousen, rugzakje – in de Zuid-Afrikaanse townships heeft ze verruild voor een leven van roem, materialisme en ching. Haar bijzondere matjeskapsel heeft ze behouden. Deze zogenaamde she-mullet wordt in de urban dictionary ook wel beschreven als het lelijkste kapsel dat je als vrouw kunt hebben en dat bovendien aanduidt dat je arm bent, dik, lesbisch of alle drie. Rauwe, springerige energie en grove taal wisselt ze af met een duister, monsterlijk voorkomen als ze haar zwarte contactlenzen in heeft en met haar geliefde ratten poseert.

Ninja is de ‘grote broer’ of partner van Yolandi. Vroeger was hij misschien een loser, nu is hij een superheld. Zijn ruige verleden lees je af aan de vele gevangenistattoos, tjappies, die zijn lichaam bedekken (en waarvan de authenticiteit enigszins valt te betwijfelen). Hij heeft elementen uit de gekleurde gangstercultuur van Kaapstad ‘geabsorbeerd’: gouden tanden, opzichtige kettingen en darkies. Zijn persoonlijke touch is zijn Pink Floyd Dark Side of the Moon boxershort. Behalve met gekleurde Kaapstadbewoners identificeert Ninja zich ook met de prawns, de extraterritoriale wezens  die in de film District 9  (gesitueerd in een dystopisch-futuristisch Johannesburg) worden gedwongen onder erbarmelijke omstandigheden in getto-kampen te leven. [2] Maar meer nog dan op deze prawns lijkt deze marginale en van verschillende stijlen aan elkaar genaaide figuur misschien op Frankenstein.

Normatieve categorieën van mannelijkheid en vrouwelijkheid worden ontregeld. Yolandi verenigt stereotypen uit het register ‘onschuldig meisje’ met elementen van een bijna abjecte vrouwelijkheid:  de hoer en de maagd, zo je wilt. Ze is lief, ‘ik ben je vlindertje, jij mijn samurai’, in Enter the Ninja, maar ook gevaarlijk: fokken giftig in Rich Bitch. In Umshini Wham is ze ‘old enough to bleed, old enough to breed, old enough to crack a fuckin’ brick in your teeth’. Het personage van Ninja is tegelijkertijd een bevestiging als een ontkenning van een wit masculien ideaal. Hij is een antiheld die een hoop poeha (symbolen van macht en geweld) verenigt met aandoenlijke tekortkomingen en suggestieve verwijzingen naar impotentie.

De provocatieve performances van Die Antwoord breken elke zekerheid af. De zinloosheid van de vraag naar ‘wat ze te betekenen hebben’ of ‘wie ze precies zijn’ lijkt inherent aan hun zorgvuldig opgebouwde en in stand gehouden imago, waarin werkelijkheid en fictie in elkaar overgaan en tegenstrijdigheid de enige consistentie is. Is Die Antwoord dan niet meer dan een postmoderne stuiptrekking, het zoveelste (ironische) antwoord op een wereld die het heeft opgegeven, waarin het gebrek aan grote verhalen en de ontmanteling van ideologieën uitmondt in een ambiguïteit en fluïditeit die in haar radicale consequentie op betekenisloosheid neerkomt?

Misschien. Een veel gelezen verwijt over Die Antwoord (waar ze zelf ook mee spelen) is dat een paar verwende middenklasse outsiders simpelweg (‘per ongeluk’?) een trucje hebben ontdekt waarmee ze kunnen cashen. [1] Maar ze zijn ook echt cool, getuige de euforische reactie van Hans Teeuwen. Die Antwoord lijkt nergens anders op, ze opereert in the next level. In haar verkenningen van het onmogelijke breekt Die Antwoord een ruimte open die bonst van potentie en vitaliteit. Het is die dynamische ruimte van de verbeelding die zo’n aantrekkingskracht uitoefent.

Een postkoloniale utopie op het interweb

Die Antwoord getuigt van een cultuur op drift in een postkoloniale geglobaliseerde wereld. Amanda du Preez vindt in het ‘carnavaleske’ effect dat Die Antwoord heeft op haar publiek een post-hegemoniale potentie en desintegratie van blanke koloniale ideologie. [2] Anderen hebben gewezen op de betekenis van Die Antwoord in het proces van destabilisering en re-configuratie van witte identiteiten in het Post-Apartheid Zuid-Afrika. [3] Culturele identiteit kan hier begrepen worden als een continu proces van wording dat bestaande concepten van identiteit - ras, klasse, mannelijkheid/vrouwelijkheid – uitdaagt en reconstrueert. Het gaat hier om een positionering ten opzichte van het dominante narratief omtrent verleden, heden en toekomst. De gewelddadige geschiedenis en het problematische heden van Zuid-Afrika hebben in de performances van Die Antwoord een spectrale aanwezigheid. Deze is misschien het meest tastbaar in het teaser-filmpje van het album Ten$ion. Hierin wordt expliciet verwezen naar de drie duivelse, humanoïde wezens van Jane Alexanders’ beeld Butcher Boys uit 1985 dat de de-humaniserende effecten van Apartheid op witte Zuid-Afrikanen symboliseert.

Het provocatief uitdagen en ondermijnen van sociale categorieën is misschien een eerste stap voorbij de schuld en schaamte die gepaard gaan met het besef af te stammen van een uitbuitende en onderdrukkende minderheid. Die Antwoord ondergraaft onderdrukking van de zwarte door de witte, het feit waar we ons zo veilig bij voelden. Zowel onderdrukker als onderdrukte worden geparodieerd, en het verschil ertussen opgeheven. Meer nog dan parodie, is hier misschien sprake van mimicry – imitatie, maar met een bedreigend verschil dat de inherente artificialiteit van macht en identiteit ontmaskert. [5] Het effect hiervan is een vervreemdende ambivalentie en hybriditeit. In een beroemde uitspraak van Ninja zijn raciale categorieën onhoudbaar geworden:

I represent South African culture. In this place you get a lot of different things... Blacks. Whites. Coloureds. English. Afrikaans. Xhosa. Zulu. Watookal… I’m like all this different people, fucked into one person… [6]

Met gevoel voor rauwe randjes heeft Die Antwoord de zoete droom van een Rainbow Nation heruitgevonden. Zoals Ninja zegt: We’re in the fuckin’ future now. [7] De vraag welk effect dit manische optimisme heeft en of die verder reikt dan de futuristisch-utopische dimensies van het interweb komt wellicht op hetzelfde neer als de vraag waarmee dit alles begonnen is: Is it Real? Gelukkig heeft Die Antwoord hier zelf een antwoord op: ‘That’s actually quite a deep question, that question, you know. The only real things in life is the unexpected things. Everything else is just an illusion.’ [8] En als dat antwoord niet duidelijk genoeg is: ‘Either people think too much, or you fuckin’ get it.’ [9]

Noten:

[1] In de voetnoot van de Volkskrant (31/07/2013) beschreef Arnon Grunberg Hans Teeuwen en Wilfried de Jong als ‘verliefd op hun eigen onnozelheid’ en hun uitspraken over Die Antwoord als ‘kleinburgerlijk’ en ‘oubollig’.

[2] Zie Ninja’s prawn claw in de clip Evil Boy, en zijn korte verschijning als prawn in de District 9 parodie: http://www.dontparty.co.za/videos/ninja-die-antwoord-fokken-prawn-video/.

[2] Seane O’Tool: ‘Part I: Die Antwoord’s state of exception’. In: Safundi: The Journal of South African and American Studies (2012) 13: 3-4, 393-399.

[3] Amanda du Preez: ‘Die Antwoord gooi zef liminality: of monsters, carnivals and affects’. In: Image & Text : a Journal for Design : Space, ritual, absence : the liminal in South African visual art (2011) 17, 102-118.

 [4] Hannelie Marx en Viola Candice Milton: ‘Bastardised whiteness: ‘zef’-culture, Die Antwoord and the reconfiguration of contemporary Afrikaans identities’. In: Social identities: Journal for the Study of Race, Nation and Culture (2011) 17:6, 723-745.

[5] ‘Mimicry’ (Homi Bhaba, The Location of Culture, Routledge, 1994) duidt het proces van imitatie van de kolonisator door het gekoloniseerde subject waarbij er een subtiel maar ook bedreigend ‘verschil’ tot stand komt. ‘When colonial discourse encourages the colonial subject to ‘mimic’ the colonizer, by adopting the colonizer’s cultural habits, assumptions, institutions and values, the result is never a simple reproduction of those traits. Rather, the result is a ‘blurred copy’ of the colonizer that can be quite threatening.’ (Bill Ashcroft e.a.: Key Concepts in Post-colonial Studies, Routledge, 1998, p. 139).  Met het ‘verschil’ dat tot stand komt bij imitatie ontstaat een plotseling besef van de inauthenticiteit van dat wat geïmiteerd wordt. Bij Die Antwoord wordt elke vorm van autoriteit, misschien zelfs identiteit, op een dergelijke wijze ontwricht.  

[6] Intro clip Enter the Ninja: https://www.youtube.com/watch?v=cegdR0GiJl4.

[7] De virtuele dimensie -the next level- waarin Die Antwoord opereert heeft overeenkomsten met Homi Bhaba’s zogenaamde ‘derde ruimte’: een ruimte van instabiliteit en hybriditeit waarin: ‘we may elude the politics of polarity and emerge as the others of our selves’. (Zie: http://monumenttotransformation.org/atlas-of-transformation/html/c/cultural-diversity/cultural-diversity-and-cultural-differences-homi-k-bhabha.html).

[8] Die Antwoord: ‘Straight from the Horses Piel’: https://www.youtube.com/watch?v=C-aETTkwit4.

[9] Die Antwoord: ‘Interview gone wrong’: https://www.youtube.com/watch?v=bG9ZtQ3phoE.