Een poging tot gelijke kansen voor vrouwelijke muzikanten
Naar aanleiding van het boek 'Hidden Alliances'
Forja2-mx-r2kxuoOFtHY-unsplash
‘Zijn er echt zoveel vrouwen actief in de elektronische muziek?’ Alleen al die te vaak gestelde vraag maakt een publicatie als Hidden Alliances noodzakelijk: het documenteert en toont werk van vrouwelijke kunstenaars. Het boek, geïnitieerddoor onderzoeker en performer Elisabeth Shimana, is echter eenzijdig.
Uit onderzoek blijkt keer op keer dat de vrouwelijke muzikanten en componisten niet dezelfde kansen, waardering en zichtbaarheid krijgen als hun mannelijke collega’s. Met uitzondering van enkele topartiesten zoals Madonna, Taylor Swift en Beyoncé. Hoe komt het dat die genderdispariteit in de muziekindustrie zo ontzettend hardnekkig is? En wat kan eraan gedaan worden?
#kissmyars
In het boek Hidden Alliances steekt Gerfried Stocker, de directeur van Ars Electronica in het Oostenrijkse Linz, de hand in eigen boezem. Dat wereldvermaarde festival voor kunst, technologie en samenleving kreeg in 2016 felle kritiek. De prestigieuze Ars Electronica Awards gingen bijna uitsluitend naar mannen. Nadat kunstenaar Heather Dewey-Hagborg de hashtag #kissmyars had geïntroduceerd, probeerde de organisatie eerst nog haar keuzes goed te praten, maar beloofde uiteindelijk de procedures voor de toekenning van awards aan te passen.
Een ander initiatief om vrouwelijke kunstenaars in de elektronische muziek meer zichtbaarheid te geven, was de tentoonstelling Hidden Alliances tijdens Ars Electronica Festival 2018. Het was een samenwerking tussen Ars Electronica en het Weense Institute for Media Archeology, in 2005 opgericht door onderzoeker en componist-performer Elisabeth Shimani. Deze tentoonstelling moest het pionierswerk van vrouwelijke muzikanten, componisten en performers in de elektronische muziek en kunsten zichtbaar maken.
Poortwachters
Vrouwelijke artiesten stoten telkens tegen dezelfde drempels bij de overwegend oudere witte heteroseksuele mannelijke poortwachters in muziek, zoals de hogergenoemde Gerfried Stocker. Deze drempels zijn: gebrek aan kennis over de diversiteit in het veld, vooroordelen over wat nu precies het begrip ‘kwaliteit’ inhoudt, én gebrek aan vertrouwdheid met nieuwe artistieke praktijken. Wie dat aan de kaak durft te stellen, krijgt in de muziekindustrie nog altijd te maken met intimidatie of botst tegen een muur van stilzwijgen.
Het gevolg is dat vrouwelijke muzikanten, componisten en performers niet alleen minder onderscheidingen (en beurzen) ontvangen, maar ook minder zichtbaar zijn op het podium. Het wereldwijde initiatief Keychange, dat streeft naar gendergelijkheid op het podium, krijgt bijvoorbeeld bitter weinig navolging : slechts 1 Brussels, 1 Vlaams en 5 Nederlandse festivals voelen zich betrokken.
Overeenkomsten
De interessantste bijdrage uit Hidden Alliances is ‘Genre and Gender: New Tendencies in Contemporary Electronic Music’ van de Franse onderzoeker Rhama Khazam. Zij stelt dat elektronische muziek niet zozeer een genre is,maar eerder een visie, niet gebonden aan gender. Dat leidde echter tot genderblindheid: de specifieke bijdrage van vrouwelijke componisten en producers is onderbelicht gebleven.
Bij de in het boek geportretteerde vrouwelijke kunstenaars ziet Khazam overeenkomsten: een artistieke taal met specifieke accenten, een activistische verhouding tot nieuwe technologieën, een sterke interdisciplinariteit en het vaak noodgedwongen oppakken van verschillende rollen, zoals componist én performer.
Deze vrouwelijke componisten-performers hebben in hun artistieke praktijk en strategieën bovendien lak aan bestaande hiërarchieën. Ze lappen het feilloos uitvoeren van de composities van mannelijke ‘genieën’ aan hun laars. Zeker in de gecomponeerde muziek blijft dat een ongemakkelijke boodschap.
Differentiatie
Het feministische debat werd lange tijd gedomineerd door twee stromingen: het verschildenken en het gelijkheidsdenken. Geen van beide kan volgens Khazam de genderdispariteit in de muziekindustrie bestrijden. Ze zoekt haar heil bij het New Materialism. Dit is een filosofische stroming die begin jaren 1990 ontstond in de Verenigde Staten.
De nadruk wordt gelegd op differentiatie en contrasten in plaats van op verschil of gelijkenis. De eigenheid van vrouwelijke componisten-performers in de elektronische muziekscene wordt dan (h)erkend, zonder die eigenheid te definiëren in relatie tot de witte mannelijke heteroseksuele standaarden of toestemming van anderen.
Vrijheid, autonomie en agency spelen staan aldus centraal: ‘[...] freedom is not a right granted to one by others but is the struggle of bodies to become more than they are and free themselves from the constraints of the present. The challenge is not only how to give women a more equal place in society but how they might reshape the future.’
Daarmee verwijst het New Materialism eeuwenoude hiërarchieën en patriarchale machtsstructuren naar de prullenbak. Jammer genoeg komen deze concepten in de interviews en de portretten in het boek nauwelijks of alleen tussen de regels aan bod.
Nieuwe criteria?
Op basis van de inzichten van het New Materialism pleit Khazam er ook voor om waardering en visibiliteit te baseren op andere criteria, in plaats van bijvoorbeeld releases op gerenomeerde labels, media-aandacht in gezaghebbende publicaties en shows op grote festivals.
Immers, door deze criteria komen vrouwelijke kunstenaars vaak in een vicieuze cirkel terecht: labeleigenaars zien geen brood in hun baanbrekende werk. Voor de muziekprogrammeur en muziekcriticus is dat vervolgens al vaak genoeg bewijs van ‘gebrek aan kwaliteit’. En vervolgens weer voor de labelbaas. Helaas trapt het boek in dezelfde val: de korte bio bij elke artiest vermeldt vooral die ‘traditionele’ verwezenlijkingen, niet de ‘andere’ prestaties op artistiek, muziekhistorisch, maatschappelijk en/of politiek vlak. Zo vermeldt de bio van de Amerikaanse kunstenaar Anne La Berge haar belangrijkste werken en een hele reeks onderscheidingen, maar haar verbindende kracht in de Nederlandse en in het bijzonder Amsterdamse elektronische muziekscene als mede-initiatiefnemer van onder andere de concertserie Kraakgeluiden, het Maze Ensemble en het collectieve muziekpodium Splendor worden niet zichtbaar gemaakt in de korte bio.
Ghetto
Volgens de achterflap vertelt Hidden Alliances het verhaal van twintig vrouwelijke artiesten die samen een fascinerend netwerk zouden weven. Dat blijkt eigenlijk vooral het IMA-netwerk zelf te zijn, met bekendere pioniers zoals Electric Indigo, Maryanne Amacher, Beatriz Ferreyra, Eliane Radigue, Rebekah Wilson, Hildegard Westerkamp en Anne LaBerge. Zo wordt een zogenoemde ghetto gecreëerd rond IMA waarbij weinig links naar andere, meer inclusieve organisaties, worden gelegd zoals het Heroines of Sound festival en Modern Bodies Festival en platforms als She.Said.So, New Emergences en Discwoman.
Deze festivals en platformen hebben begrepen dat als je je niet wilt opsluiten in een specifiek feministisch ghetto, een toegankelijk en consistent taalgebruik noodzakelijk is. De inconsistente vormelijke keuze voor de bijdragen in Hidden Alliances zorgt voor het tegenovergestelde. De geïnteresseerde lezer krijgt daarbij ook nog eens het gevoel krijgen niet tot de inner circle te behoren en zal snel afhaken.
Die gesloten houding blijkt ook uit het weinig aantrekkelijke design waarbij een tentoonstellingsconcept letterlijk vertaald lijkt naar een publicatie. Daarbij bevat het boek veel informatie, zoals oninspirerende zaalshots en een plattegrond, die zeker nuttig is voor toekomstige onderzoekers, maar beter op een andere manier kon worden weergegeven.
Intersectioneel feminisme
Lange tijd richtte het feminisme zich alleen op de ervaringen van witte middenklasse vrouwen in het Westen. Eind jaren zeventig werd duidelijk dat dit geen recht deed aan de ervaringen van vrouwen van kleur, met een andere sociaal-economische achtergrond en/of met een andere geaardheid. Zo ontstond het intersectioneel feminisme: kleur, klasse en seksualiteit spelen allemaal een rol in de strijd voor gelijke rechten en behandeling.
In Hidden Alliances komen bijna uitsluitend witte vrouwelijke pioniers voor, uit met name de Duitstalige en Angelsaksische wereld, met een academische achtergrond van minstens middelbare leeftijd . Terwijl vrouwelijke pioniers onder druk van de naoorlogse huisvrouwen-ideologie zijn weggeschreven uit de geschiedenis van de elektronische muziek, doen zij nu exact hetzelfde met jongere, gekleurde, LGBTQIA+ artiesten met of zonder academische achtergrond. Terwijl ze zichzelf tegelijk neerzetten als vooruitstrevend.
Het overheersende witte privilige in het boek doet de hele boodschap teniet. Eén oppervlakkig portret van de Amerikaanse dichter, activist, componist en performer Moor Mother (Camea Ayewa) zonder duidelijke link naar het IMA-netwerk levert daarom juist nog meer irritatie op. Alle goede bedoelingen ten spijt doen deze belangrijke lacunes in Hidden Alliances juist afbreuk aan de interessante aanzet voor een verfrissend debat van Rhama Khazam én aan het werk van de hoger genoemde vrouwelijke componisten-performers.
Elisabeth Schimana, ed. Hidden Alliances / Versteckt verbunden. Berlijn/Stuttgart, Hatje Cantz, 2019.
-----
*In deze recensie gebruik ik vrouwelijk omdat het boek exclusief focust op ‘vrouwelijke’ artiesten waarbij geslacht en gender vaak gelijk worden gesteld, zonder de zelfidentificatie van de artiesten in overweging te nemen. Waar ik vrouwelijk schrijf bedoel ik dan ook elke artiest en artistieke praktijk die afwijkt van de witte mannelijke heteroseksuele norm.
Boek kopen?
Benieuwd geworden naar het boek Hidden Alliances? Het boek is in het Nederlands te koop bij de online boekwinkel Underbelly (gerund door een vrouw).
Steun LOVER!
Vond je dit een goed artikel? Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Laat je waardering blijken door een (eenmalige) donatie en help ons. LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.