Het rijke roze damesleven

Dertig jaar na verschijning van het Lesbisch Prachtboek is er nu dan de Lesbo-encyclopedie. Anders van opzet, maar met vrijwel hetzelfde doel: schrijven over het lesbische bestaan geeft uitdrukking aan dat bestaan, bevestigt, viert en schept het, maakt het zichtbaar. Zwart op wit op roze. De prachtig uitgegeven en rijk geïllustreerde encyclopedie dient niet alleen als naslagwerk voor wie maar geïnteresseerd is in lesbische feiten en verhalen. Het moet ook herkenning bieden voor de doelgroep zelf en lesbische vrouwen een hart onder de riem steken. Zij worden zelfs opgeroepen hun geaardheid actief uit te dragen om de lesbische zichtbaarheid te vergroten en paden te banen voor de lesbo’s die er (nog) niet voor kunnen, willen of durven uitkomen.

Wat dat betreft is de Lesbo-encyclopedie ook een statement. Niet voor niets is de heldinnengalerij helemaal in het begin van het boek te vinden. Tientallen ‘lesbiconen’ prijken er, vooral sportvrouwen, schrijfsters, radicaal-feministische voorvrouwen, tv-sterren en enkele politici. Rolmodellen in verschillende soorten en maten, voor elk wat wils. De redactie maakt apart melding van de hoge lesbische score van de NOS. In 2008 waren vier NOS-medewerksters die bekend staan als gevoelsgenoten, dat is niet verkeerd. De encyclopedie heeft alleen betrekking op Nederland, maar onder de iconen bevinden zich ook buitenlandse pronkstukken. ‘Zij spreken tot de verbeelding en mogen niet ontbreken,’ zegt Linda Huijsmans, die samen met Mirjam Hemker de redactie vormde. Menig lesbeau zag immers het levenslicht door de muziek van Joan Armatrading of k.d. lang en verdreef de eenzaamheid met boeken van Sarah Waters.

Hiaten vullen
In de verantwoording schrijven de samenstellers dat zij geen wetenschappelijke pretentie met het boek hebben. Toegankelijkheid en het bijeenbrengen van zoveel mogelijk wetenswaardigheden vinden zij belangrijker. Daar zijn zij, samen met de honderd vrouwen en een enkele man die informatie aandroegen en teksten schreven, goed in geslaagd. Deze lesbipedia bevat een imposante verzameling lemma’s met namen, weetjes en verklaringen. De encyclopedie vult hiaten in kennis. Zo vermeldt zij bijvoorbeeld dat één op de vijf lesbische vrouwen die nooit met een man hebben gevreeën, besmet is het HPV-virus, dat baarmoederhalskanker kan veroorzaken. Een gegeven dat we in de ‘gewone’ media niet tegenkomen. Lesbische vrouwen denken dus ten onrechte veilig te zijn wat dit betreft en doen niet allemaal mee aan de screening op baarmoederhalskanker. Een andere specifieke kwaal is minderheidsstress, waar lesbische vrouwen (en homomannen) meer last van hebben dan andere gestigmatiseerde groepen. Ook zijn zij vaker depressief dan heterovrouwen en hebben meer alcoholproblemen.
De informatie is ingedeeld in voor de hand liggende thematische hoofdstukken als geschiedenis, politiek, sport, cultuur & lifestyle, wetenschap, gezondheid en seks. Aan de lemma’s gaat een korte, inleidende tekst vooraf. Er is veel aandacht voor verschillende schone kunsten en, anders dan bij de oudere broer, de Homo-encyclopedie van Nederland (2005), voor gevoelsgenoten in het hele land. Al ontkomt ook de damesversie niet helemaal aan een Amsterdam-centristische blikvernauwing. In het hoofdstuk Stad & land wordt ‘land’ gedefinieerd als ‘alles buiten Amsterdam’. Dat ook andere steden meetellen als ‘stad’ bewijst het overzicht van historische gebeurtenissen en subculturele initiatieven in bijvoorbeeld Groningen, Nijmegen en Utrecht, met roemruchte namen als Dikke Trui en de Feeks. De eerste Heksennacht vond plaats in Nijmegen, het eerste vrouwencafé en de eerste vrouwenboekhandel in Nederland (de Heksenketel en Heksenkelder) waren in Utrecht.

Zichtbaarheid
Het historische deel is hier en daar krakkemikkig. We lezen dat er nauwelijks persoonlijke bronnen zijn van vóór de jaren zeventig, maar ook dat ‘seksualiteitsbeleving’ voor het lesbische ‘proletariaat’ begin twintigste eeuw voorop stond. Dat moet dan uit de bron van eenzaamheid afkomstig zijn?!
De keuze informatie onder te brengen in een inleidende tekst of een lemma is soms onnavolgbaar. Hoewel het register waarschijnlijk uitputtend is, en alles uiteindelijk vindbaar, verwacht je als lezer niet dat ‘bronnen’ een lemma is. Het lemma ‘vrouwen verraden’ bevat belangwekkende informatie over lesbofobe aspecten in de Nederlandse geschiedenis, die best in de inleidende tekst had gemogen. Evelien Eshuis, het eerste openlijk lesbische Tweede Kamerlid, zit verstopt in het lemma ‘out in de politiek’ en voormalig burgemeester en minister Ien Dales in het hoofdstuk over lesbische levensbeschouwing in plaats van in dat over politiek. Dat komt de lesbische zichtbaarheid niet ten goede, hoewel Dales dat in haar geval misschien niet erg had gevonden.
Terwijl het de makers toch vooral om zichtbaarheid is begonnen. Mirjam Hemker erkent dat lesbische vrouwen verdeeld zijn over de kwestie zichtbaarheid. ‘Het is een voortdurende struggle. Je hebt twee kampen: lesbische vrouwen die voor integratie zijn en opgaan in de grote groep en vrouwen die zeggen: wij zijn helemaal niet hetzelfde, maar heel anders en wij zijn daar trots op. Daar hoor ik bij. Ik wil me profileren als anders, zichtbaar zijn.’ Dat is met de lesbo-encyclopedie in ieder geval meer dan gelukt. Neuzen in dit naslagwerk is genieten van kennis, kunde en cultuur die lesbische vrouwen hebben voortgebracht en van de creativiteit en humor uit het lesbische heden en verleden: ‘Nee, ik sla níet,’ zegt de sadist van het sm-stel. Maar ook met ongeloof kennis nemen van zaken die aan eigen beleving of herinnering zijn ontsnapt. Zoals het feit dat het COC pas in 1973 Koninklijk werd goedgekeurd en het pantalonverbod voor vrouwen dat in enkele steden officieel tot in de jaren tachtig van de twintigste eeuw van kracht was.

Zichtbaar of niet: we bestonden en bestaan, want we hebben een eigen canon. Zoveel staat vast.

Lesbo-encyclopedie, onder redactie van Mirjam Hemker en Linda Huijsmans, AMBO/Amsterdam, 2009 ISBN 9789026321122, € 34,95