Nieuwe Vrouwen uit de Jaren’30 van Duitsland

Over de biografie Dietrich & Riefenstahl van Karin Wieland

Wat hebben Marlene Dietrich en Leni Riefensthal met elkaar gemeen, behalve dat ze beiden aan het begin van de twintigste eeuw in Berlijn zijn geboren? Veel, zo laat Karin Wieland zien in haar nieuwe boek Dietrich & Riefenstahl. Der Traum von der Neuen Frau (2011). In deze dubbelbiografie worden de levens van misschien wel de twee bekendste Duitse vrouwen uit de hedendaagse geschiedenis beschreven : actrice en zangeres Marlene Dietrich en cinéaste en fotografe Leni Riefenstahl.

Beide vrouwen hebben een tomeloze ambitie en willen kunstenares worden. Na enkele omzwervingen breekt Dietrich door als actrice in Der Blaue Engel en wordt haar zangtalent ontdekt door regisseur Joseph von Sternberg. Riefenstahl heeft de invloedrijke regisseur Arnold Franck achter zich, waardoor ze als actrice enige faam krijgt. Jaren later zorgt Adolf Hitler ervoor dat haar carrière als cinéaste echt een vlucht neemt wanneer hij Riefenstahl opdracht geeft de partijdag van de NSDAP te documenteren. Het omstreden Triumph des Willens wordt alom geprezen als een van de grootste propagandafilms aller tijden en ook de documentaire Olympia over de Olympische Spelen van 1936 oogst veel bewondering. Beide vrouwen benutten hun schoonheid en sociale vaardigheden om hogerop te komen en ze hebben de ene relatie na de andere. Dietrich heeft ook openlijk relaties met vrouwen, hierover zegt zij “Ein bisschen bi schadet nie”.

Dietrich keert Duitsland de rug toe wanneer de NSDAP aan macht wint, hoewel zij door Hitler gevraagd wordt om weer in Duitsland te komen wonen en werken. Uit protest tegen het naziregime zingt Dietrich voor de Amerikaanse troepen aan het front in Europa. Dietrich verwerft wereldfaam met de film Morocco (1930) waarin ze in een provocerende scene gekleed in smoking een andere vrouw kust. Ook als zangeres boekt zij veel successen, de nummers ‘Lili Marleen’ en ‘Ich bin von Kopf bis Fuß auf Liebe eingestellt’ zal zij nog tot op hoge leeftijd ten gehore brengen. Zij ontvangt eremedailles voor haar verzet tegen Nazi-Duitsland en verdient goed met haar films en concerten. Toch heeft zij door haar flamboyante levensstijl altijd geldnood. Zij verafschuwt het ouder worden en weigert zich aan het einde van haar leven nog in het openbaar te vertonen.

Riefenstahl maakt juist gebruik van de politieke machtswisseling in Duitsland om carrière te maken. Door haar goede banden met de Führer verkrijgt zij de financiële luxe om eindeloos aan films te werken. Riefenstahl liegt na de oorlog over haar nazisympathieën en blijft volhouden dat het haar enkel om de kunst te doen was. Veel succes heeft ze daar niet mee, maar ondanks dat weet zij een nieuwe carrière als fotograaf te beginnen. Haar fotoboek over het Afrikaanse Nuba volk wordt een succes. Haar werk blijft desalniettemin omstreden en haar naam zal altijd verbonden zal blijven met die periode waar niemand meer aan herinnerd wil worden.

De gelijktijdige beschrijving van beide levens, ingedeeld per periode, blijkt verassend leesbaar. Je moet als lezer even wennen aan het gebruik van citaten, dagboekfragmenten, noten en filmplotbeschrijvingen, maar vervolgens leest het boek als een trein. Echt nieuwe feiten komen nauwelijks naar boven, maar wat dit werk interessant maakt is dat Wieland verder kijkt dan de twee vrouwen alleen. Ze betrekt de geschiedenis van Duitsland uitgebreid in het verhaal, waardoor je als lezer een inkijkje krijgt in het Berlijnse leven tijdens het interbellum, de ontwikkeling van de filmindustrie en opkomst en ondergang van het Derde Rijk. Daarbij weet Wieland de twee vrouwen, die op het eerste gezicht zo van elkaar verschillen wat betreft levenswandel en politieke overtuiging, met elkaar te verbinden door hun overeenkomstige karaktereigenschappen. Hoewel beide vrouwen evenveel aandacht krijgen, is het duidelijk dat Wieland beduidend minder opheeft met Riefenstahl en ook Dietrich wordt niet altijd posititief omschreven. Objectief valt dit niet te noemen, maar storend is het niet. Het boek doet wat de ondertitel beloofd, namelijk de droom van de nieuwe vrouw verbeelden met als voorbeelden Dietrich en Riefenstahl. De vrouwen staan symbool voor de nieuwe tijd, waarin vrouwen zich ontwikkelden tot autonome subjecten en actief deel begonnen te nemen aan het openbare leven. Karin Wieland plaatst het leven en werk van beide vrouwen nadrukkelijk in de geschiedenis van de twintigste eeuw en geeft de maatschappelijke en politieke context van die tijd helder weer.

Het boek werkt dermate inspirerend dat de uitgever er eigenlijk een disclaimer op had moeten zetten: na het lezen over de films die beide vrouwen gemaakt hebben, is de verleiding groot om ze nog een keer te bekijken en daar ben je wel even zoet mee. Die LP met de grootste hits van Marlene Dietrich had je tijdens het lezen natuurlijk al op staan.

Op dit moment is Dietrich & Riefenstahl alleen nog in het Duits verkrijgbaar bij Hanser Verlag. Uitgeverij Atlas-Contact brengt later dit jaar de Nederlandse vertaling uit.

foto door Photochop