Opgefokte dystopie: Peter Verhelsts kritiek op de westerse beschavingsdrang
Geschiedenis van een berg - Peter Verhelst
In de novelle Geschiedenis van een berg schildert Peter Verhelst een afschrikwekkende samenleving. Nu alle mensen volgens dezelfde normen en waarden leven, stort Verhelst zich op de laatste wilden: dieren. Verhelsts verhaal leest als een dubbele aanklacht tegen het Westen. Als inspiratiebron maakt hij gretig gebruik van de slavernijgeschiedenis om de banaliteit van het Westerse denken aan te kaarten.
In het Droomland van Verhelst worden wilde dieren opgevoed tot mensen. Ze worden van hun families gescheiden, mannetjes en vrouwtjes worden uit elkaar gehaald en met geweld opgevoed tot rationele mensen. Nog maar nauwelijks hebben ze hun eerste stappen in de Nieuwe Wereld gezet, als de ‘beschaving’ hen onontkoombaar wordt opgelegd: ‘Aan het eind van de gang kregen we tien seconden om het eerste kledingstuk van ons leven aan te trekken.’ Even later ervaren ze wat hun te wachten staat: ‘Het duurde een tijd voor we allemaal op een rij stonden zodat we hem allemaal konden zien. “Ooit,” zei de stem, “was ik ... zoals jullie.” Voor ons stond een mens. In een pak. De mens krulde zijn lippen en keek onmiddellijk weer ernstig. “En ooit...” zei de mens, “worden jullie zoals ik.”’
Jullie. Dat zijn apen, giraffen, buffels, leeuwen. Ze worden opgevoed tot mannen en vrouwen, verdeeld in verschillende klassen en denkniveaus. De graad van socialisatie beslist je functie in Droomland, want let wel: niemand is gelijk in de beschaafde wereld. In dat opzicht verschillen mensen niet van dieren. Mensen verschillen van dieren door ratio en beheersing van driften. In Droomland is de ultieme toets dan ook een avond waarop mannetjes en vrouwtjes weer bij elkaar komen na een lange scheiding. Bovendien worden de stelletjes geconfronteerd met hun dierlijke vijanden. Alleen wie die avond doorstaat zonder de drift over ratio te laten prevaleren – vluchten of erger nog: neuken – heeft het gemaakt als mens en kan werken. Wie het niet haalt, heeft bewezen dat die niet aan het dierlijke kan ontkomen: “We converseerden alsof ons leven ervan afhing.”
Het ik-personage, een ontvoerde gorilla, blijkt een uiterst getalenteerd mens. Hij maakt de juiste beslissingen op het juiste moment en weet daardoor niet alleen carrière te maken in de Nieuwe Wereld maar ook nog eens liefde te vinden. Als lezer voelen we het al aankomen: wat voor de mensen een ideale beschavingsformule lijkt, onderdrukt hen die daardoor hun wil moeten verloochenen. Het kan niet goed gaan als je er vanuit gaat dat beschaving een onveranderlijke waarde is. Wie leeft in een maatschappij heeft het recht deze mede te vormen. En dat laatste is precies wat de tot mens verworden dieren wordt ontzegd, wat leidt tot een dystopiaanse ontknoping van deze novelle.
Verhelst lijkt de spot te willen drijven met onze visie op de mens. Hoe kun je verschillen tussen mens en dier, tussen man en vrouw, in stand houden in een samenleving waarin iedereen deze eigenschappen aanleert. Hij drijft het nature-nurture debat op de spits. Juist doordat hij dieren laat falen, blijkt hoe absurd maatschappelijke opvattingen zijn die individuele eigenschappen vastpinnen op clichés. Wat – of wie – bepaalt wanneer je mens bent, hoe jij je als man of vrouw moet gedragen, waar je bang voor moet zijn? Verhelst keert juist die kritiek om die tolerant links lang kreeg: cultuurrelativisme bestaat omdat cultuur relatief en arbitrair is. Net als de mens zelf.
En alsof dat allemaal nog niet genoeg is, weet Verhelst ook nog eens kritiek te leveren op het bureaucratisch beleid dat nodig is om een echt mens te zijn: ‘Het was de eerste keer dat ik mijn handtekening zette, de eerste keer dat ik mijn naam zag staan, en dan nog op een officieel document. En dat ik dus echt bestond. Weliswaar in het verhaal van iemand anders, maar ik bestond.’ Een heerlijk boek voor een ieder die een aantal zeer belangrijke politieke beslissingen van de afgelopen jaren in fictie wil herlezen.
Geschiedenis van een berg – Peter Verhelst
Uitgeverij Prometheus, prijs 10 euro
ISBN: 9789044627039