Sayyida Zaynab

door de ogen van al-Tabari

Damascus, zomer 2012. In de warme moskee verdringen vrouwen in zwarte chadors elkaar om de graftombe van Sayyida Zaynab aan te raken. Jennifer van Werkhoven aanschouwt het tafereel en weet niet wat ze meemaakt. Ze is direct gefascineerd, want wie is Zaynab eigenlijk en hoe komt het dit figuur zoveel emoties los maakt bij de vrouwen? Jennifer schrijft daar haar scriptie over en maakt nu ook LOVER-lezers bekend met Sayyida Zaynab.

Sayyida Zaynab is niet zomaar een vrouw, zij is een rechtstreekse afstammeling van de profeet. Ze is de dochter van Ali ibn Ali Talib en Fatima, wie neef en dochter zijn van profeet Mohammed. Zaynabs verwantschap met de profeet verleent haar met name onder sjiitische (1) moslims veel status. De naam Zaynab betekent ‘oogappel (van haar vader)’. Door moslims heeft ze later de titel Sayyida Zaynab gekregen, wat ‘mevrouw Zaynab’ betekent. Over het vroege leven van Zaynab is weinig bekend, alleen dat ze haar moeder op zevenjarige leeftijd verloor. De oudste beschrijving van Sayyida Zaynab vinden we in het werk van de islamitische historicus en korangeleerde al-Tabari. In zijn 'Korte versie van de geschiedenis van de profeten, koningen en kaliefen' (2) uit de tiende eeuw baseert hij zich grotendeels op de teksten van Abu Mikhnaf (d. 774), een bron die verloren is gegaan.

Het verhaal van Sayyida Zaynab is niet los te zien van de hevige strijd in de vroege islamitische geschiedenis over de vraag wie de profeet Mohammed mocht opvolgen. In het voorjaar van 680 volgde Yazid zijn vader Muawiyah I op als kalief (3). Maar de vele aanhangers van Ali ibn Ali Talib, de achterneef en schoonzoon van Mohammed, konden zich daar niet in vinden. Het leiderschap van de moslimgemeenschap behoorde tot de nakomelingen van de Profeet. Ali, Zaynab's vader, trok daarom op naar de stad al-Kufa, in het huidige Irak. Hij nodigde zijn zoon Husayn uit die de toekomstige kalief zou moeten worden. Maar bij al-Kufa wacht een vijandelijk leger van 4000 man op Huysan. Opgehitst door de lokale gouverneur is het leger bereidt te vechten voor Yazid. Zaynab is degene die Husayn waarschuwt dat de soldaten van al-Kufa oprukten. Ze neemt de situatie niet licht op: ze valt flauw van de wanhoop en moet door haar broer Husayn getroost en gesterkt worden. (4)

In de veldslag die volgde verloor Zaynab bijna al haar mannelijke familieleden, waaronder ook Husayn. Toch was Zaynab volgens al-Tabari niet alleen een vrouw die zelf rouwt. Ze was vooral ook een vrouw die krachtige en emotionele toespraken hield waarmee ze zowel vriend en vijand beroerde. Na de dood van Husayn bracht ze vrouwen aan het huilen met een emotionele toespraak. Volgens Qays al-Tamimi, een ooggetuige, had hij nog nooit mooiere vrouwen gezien dan deze. Bij God, ze waren mooier dan de wilde koeien bij Yabrin. (5) Na de veldslag wordt Zaynab met de andere vrouwen van het huis van Ali ibn Ali Talib en de enige overgebleven zoon van Husayn, Ali ibn al-Husayn, weggevoerd naar Damascus in opdracht van Yazid.

Zaynab liet het er niet bij zitten. Ze hield een krachtige preek tegen het heersende gezag in het paleis van Ibn Ziyad, de toenmalige gouverneur. Nadat het hoofd van Husayn binnen was gebracht stelde ze dat Ibn Ziyad een grote zondaar was, dat hij daarom te schande werd gemaakt door God en dat hij aan God zijn excuses moest aanbieden voor het vermoorden van de familie van de profeet. Ibn Ziyad werd furieus. Een van de aanwezigen kwam hem te hulp en zei: “Moge God de gouverneur welvarend maken, ze is slechts een vrouw. Zijn vrouwen verantwoordelijk voor iets wat ze zeggen? Houdt haar niet verantwoordelijk voor haar daden, of verwijt haar voor haar domme gepraat”. (6)

Volgens Al-Tabari stelde Zaynab dat ze niet dapper was, wat had een vrouw immers met dapperheid van doen? Wat ze zei was gewoon een spontane uiting. Toch werd Zaynab door Ibn Ziyad zeer serieus genomen toen zij smeekte voor het leven van Ali ibn Husayn , de jongste zoon van haar overleden broer. Ibn Ziyad zag de woorden van Zaynab in ieder geval als een gemeende keuze voor het martelaarschap en liet Ali daarom vrij. Met haar dapperheid had de vrouw die eerder nog flauwviel van wanhoop het leven van Husayns enige overgebleven zoon gered.

Afhankelijk van de context worden door hedendaagse moslims zowel de rouwende Zaynab als de strijdvaardige Zaynab benadrukt. Binnenkort volgt een artikel waarin de rol van Sayyida Zaynab voor hedendaagse moslimvrouwen in Damascus en Beiroet dieper wordt uitgewerkt. 

(1) Binnen de islam zijn er twee grote ideologische stromingen: het soennisme en het sjiisme. Zowel soennieten als sjiieten onderschrijven de islamitische geloofsbelijdenis dat er geen andere god dan Allah is en dat Mohammed Zijn profeet is. De sjiieten geloven dat Mohammeds neef en schoonzoon Ali ibn Abu Talib benoemd was door de profeet Mohammed als zijn opvolger. Daarom verwerpen de sjiieten in tegenstelling tot de soennieten de eerste drie kaliefen als rechtmatige leiders. Zij geloven ook dat de familie van de profeet Mohammed en bepaalde personen onder zijn nageslacht, die bekend staan als imams, bijzondere geestelijke en politieke autoriteit over de gemeenschap hebben.

(2) E. Szanto, Sayyida Zaynab in the State of Exeption: Shi?i Sainthood as “Qualified Life” in contempory Syria, International Journal of Middle Eastern Studies, 44, 2012, 285-299

(3) Een kalief (opvolger, plaatsvervanger) is het staatshoofd in een kalifaat en de titel voor de leider van de islamitische gemeenschap. In 1924 werd het kalifaat door Mustafa Kemal Atatürk afgeschaft.

(4) L. Deeb , Gendering temporal frameworks, American Ethnologist, 2009, 248

(5) Al-Tabari, The history of al-Tabari, volume XIX, Brill, 164

(6) idem, 165

Jennifer van Werkhoven (1987) studeerde Religies in hedendaagse samenlevingen te Utrecht en is onder andere actief als vrijwilliger bij Dialoog Haaglanden en als blogger voor nieuwemoskee.nl.