Sayyida Zaynab (vervolg)

Zaynab in Damascus en Beiroet

In haar vorige artikel dook Jennifer van Werkhoven voor ons in de geschiedenis en schetste een historisch beeld van de islamitische figuur Zayyida Zaynab. Nu schrijft ze over deze tijd en hoe Zaynab dient als rolmodel voor sjiitische moslima's in Damascus en Beiroet.

Het belang van Sayyida Zaynab voor hedendaagse sjiitische moslims is groot. De sjiitische leer schrijft voor dat de opvolger van de profeet Mohammed een bloedverwant van hem moet zijn. Daarom zagen de sjiitische moslims Husayn, de broer van Zaynab, en niet Yazid als de rechtvaardige leider van de moslimgemeenschap. En Zaynabs bijzondere status als afstammeling van Mohammed wordt versterkt door de islamitische theologie volgens welke de profeet volmaakt is, dit geldt namelijk ook in afgezwakte mate voor zijn familie.

Door haar afkomst had Zaynab de potentie een belangrijk islamitische voorbeeld te worden. Voor en tijdens de islamitische revolutie in Iran (1978-79) werd Zaynab meer een identificatiefiguur dan haar moeder Fatima. Fatima staat bekend als rustig en ingetogen vrouw en daarom wordt zij veel vereerd in tijden van rust en vrede. De mondige Zaynab daarentegen staat veel meer symbool voor verzet en daarom wordt zij juist in tijden van revolutie belangrijk. Deze trend heeft zich doorgezet naar andere landen met een sjiitische populatie, zoals Libanon.

Er is echter niet alleen en verschuiving van identificatie opgetreden, ook de representatie van Zaynab is veranderd. Voor 1970 was haar rol die van de rouwende vrouw, verzorgster van de kinderen na de veldslag en de vertelster van het verhaal van Husayn. Met de politieke en spirituele mobilisatie van sjiieten in Libanon begint de nadruk op haar verzet tegen het toenmalige gezag te liggen. Beide kanten van Zaynab komen in het verhaal van al-Tabari naar voren, maar de mondige Zaynab krijgt dus pas recent aandacht.

Sjiitische moslims vereren Zaynabs graf in de wijk Sayyida Zaynab in Damascus. Deze wijk is een voormalig Palestijns vluchtelingenkamp en momenteel wonen er Palestijnen, arme Syriërs en zowel Iraakse als Iranese vluchtelingen. Vluchtelingenkampen zijn volgens de Italiaanse filosoof Agamben een state of exeption, omdat ze zich zowel binnen als buiten de wet bevinden. Daarmee wordt bedoeld dat de mensen in het kamp zich wel aan de wetten moeten houden die voor dat land gelden, maar dat de wetten om burgers te beschermen niet op hen van toepassing zijn. De mensen die in het vluchtelingenkamp wonen hebben de status van een homo sacer, een Romeinse figuur die verbannen is en wel gedood, maar niet geofferd mag worden in een religieus ritueel.

Volgens onderzoekster Szanto lijkt Sayyida Zaynab op de homo sacer, omdat ze geen mannelijke familieleden meer had om haar te beschermen en het gezag zich tegen haar keerde. (1) Omdat de homo sacer buiten de politieke orde leeft en niet in staat is om daarin te participeren, leeft de homo sacer een ‘bare life’ (zoë in het Grieks), in tegenstelling tot een ‘qualified life’ (bios in het Grieks). Volgens Szanto maakt de heilige Sayyida Zaynab het mogelijk voor de inwoners van de gelijknamige wijk om een ‘qualified life’ te leiden, ondanks hun ‘state of exeption’. Zaynab staat zelf model voor de vraag hoe je kunt ontsnappen aan ‘bare life’. Ondanks dat het grootste gedeelte van haar familie is omgekomen in de slag bij Kerbala, confronteerde ze de toenmalige kalief en verspreidde ze het verhaal van Husayn, dus ondanks haar status als homo sacer was ze toch politiek betrokken. Zaynab is niet alleen een rolmodel, volgens sjiieten gaat er ook baraka (zegen) uit van haar graftombe. In dit geval houdt baraka zowel shafa'a ‘bemiddeling’ als shifa ‘genezing en herstel’ in.

Voor de sjiieten in Beiroet is de slag bij Kerbala het narratief waaraan ze zich spiegelen. Mannen doen dat traditioneel door te participeren in het militaire verzet tegen de Israëlische aanvallen en bezetting. De traditionele rol voor vrouwen zou dan ‘de moeder van de martelaar’ zijn. Voor de oudere generatie vrouwen is Zaynab nog steeds een identificatiefiguur, omdat zij ook zonen en broers hebben verloren in de oorlog met Israël en de Libanese burgeroorlog. Inmiddels zijn de traditionele rolpatronen achterhaald. Niet alle mannen zijn immers geschikt om in het leger te dienen en vrouwen hebben capaciteiten die gebruikt kunnen worden om de gemeenschap op verschillende manieren te verbeteren. Vrijwilligerswerk is voor vrouwen de manier om de Israëlische bezetting te weerstaan. Worden zoals Husayn of Zaynab is het doel en datgene wat het dagelijkse leven zin geeft.

Zaynabs rol komt het sterkste naar voren tijdens Ashura, dat is de tiende dag van het islamitische jaar, en de dag waarop de veldslag bij Kerbala herdacht wordt. Dit is dus een dag van grote rouw voor sjiieten. De dood van Husayn wordt betreurd en er is speciale aandacht voor de rol van Zaynab. De oudere generatie vrouwen benadrukt vooral de verliezen die Zaynab heeft geleden en gebruikt deze dag om hun eigen rouw te uiten, maar de jongere generatie legt meer nadruk op de revolutionaire kant van Zaynab.

Onderzoekster Lara Deeb beschrijft uitgebreid wat ‘worden als Zaynab’ inhoud. (2) Jonge vrouwen kijken naar Zaynab voor inspiratie en de met haar geassocieerde waarden worden toegepast in de huidige context. Vrouwen zeggen dat ze zoals Zaynab willen worden en zich willen gedragen zoals zij. Zaynab is daarom een belangrijk rolmodel voor sjiitische vrijwilligsters geworden. Dit zijn vrouwen die naast een gezin en betaalde baan ook nog vrijwilligerswerk verrichten. Een voorbeeld van ‘als Zaynab worden’ is om minder bescheiden te zijn en je stem te laten horen. Een ander voorbeeld is dat vrijwilligsters andere vrouwen een duwtje in de goede richting willen geven door ze voor te houden wat Zaynab gedaan zou hebben. Zaynab is daarmee een rolmodel dat door vrouwen gebruikt wordt om de sjiitische gemeenschap de toekomst in te leiden en om goede daden te verzamelen voor de dag des oordeels.

Opvallend is dat vrouwen wel zoals Zaynab kunnen worden, maar ze nooit Zaynab zelf worden. Mannen kunnen echter wel een Husayn worden, namelijk door de marteldood te sterven. ‘Worden als Zaynab’ heeft dus de volgende betekenissen voor sjiitische Libanezen: een goed persoon zijn om zo naar de hemel te gaan, een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de gemeenschap, en diezelfde gemeenschap vertegenwoordigen als een moderne vrouw. Op deze manier willen sjiitische vrouwen in Beiroet geëmancipeerd zijn, zonder hun geloof los te laten of de westerse wereld als voorbeeld te nemen.

(1) E. Szanto, Sayyida Zaynab in the State of Exeption: Shi'i Sainthood as “Qualified Life” in contempory Syria, International Journal of Middle Eastern Studies, 44, 2012, 285-299

(2) L. Deeb , Gendering temporal frameworks, American Ethnologist, 2009, 248

Jennifer van Werkhoven (1987) studeerde Religies in hedendaagse samenlevingen te Utrecht en is onder andere actief als vrijwilliger bij Dialoog Haaglanden en als blogger voor nieuwemoskee.nl.