Schaam je!

Fifty Shades of Grey is feministisch

De trilogie van E. L. James is volgens critici probleem of succes van hedendaags feminisme. LOVER redacteur Eva Wijman gaat nog eens op zoek naar de belangrijkste argumenten die voor of tegen Fifity Shades of Grey spreken. Wat blijkt? Critici die het werk verkleinen tot slechte porno ontnemen vrouwen juist de kans tot een vrije seksualiteit.

De onschuld voorbij

Fifty Shades of Grey was ooit een roman die je tijdens een lange treinreis schaamteloos kon lezen terwijl je minder intellectuele medereiziger naast je zat te whatsappen. Ondertussen is het een hype geworden en weten je medereizigers wel beter: dit is keiharde porno. Oké, erotica met een licht kinky randje, maar noch intellectueel noch onschuldig. Op dit moment wordt er hard gespeculeerd over de verfilmingen en welke acteur de rol van de enigmatische Christian Grey op zich zal nemen. De hype is voorlopig nog niet voorbij.

Voor degenen die de trilogie ondanks alles nog niet kennen of nog niet giechelend aan hun vrienden en vriendinnen hebben voorgelezen, hier een korte samenvatting: Fifty Shades of Grey gaat over Anastasia, een maagdelijke studente, die onverhoopt in contact komt met Christian Grey, een succesvolle en uitermate knappe jonge zakenman. De aantrekkingskracht tussen de twee is overweldigend, maar Christian wil niet alleen seks. Hij wil Anastasia volledig bezitten en verwacht van haar ultieme overgave in de slaapkamer. De roman is een opeenvolging van smeltende blikken, smekende ogen en liefdevolle doch dwingende zweepslagen. Er zijn wereldwijd in recordtempo meer dan dertig miljoen exemplaren verkocht. Ondertussen is de trilogie zelfs de verkoopcijfers van de Harry Potter-serie voorbij geschoten op amazon.com. 

Feministen en Fifty Shades

In 2012 laaide er al een hevig debat op over feminisme en Fifty Shades of Grey. Journaliste Yasmin Alibhai-Brown publiceerde een column in de Independent waarin ze haar ongezouten mening gaf over de hype die Fifty Shades of Grey veroorzaakt heeft. Ze contextualiseert de populariteit van de vertelling binnen de vertwijfeling van de Derde Golf en het post-feminisme. De bovenmatige interesse in de trilogie is volgens Alibhai-Brown symptoom van een maatschappij waarin vrouwen gedwongen worden om hun verwonnen vrijheden vrijwillig op te geven en zo de heteronormatieve scheve machtsverhouding in ere te herstellen.

Feministe Laurie Penny schreef een even gepassioneerde verdediging van het werk in de New Statesman, waarop ook weer talloze reacties volgden. Het heeft de gemoederen flink bezig gehouden en dat zal met de vertaling van E.L. James romans naar het grote scherm niet minder worden. Een vertaling die helaas eigenlijk bijna alleen maar mis kan gaan. Wat het verhaal van Fifty Shades of Grey namelijk toch een beetje feministisch maakt is het vrouwelijk perspectief. Een perspectief dat - als de machtsverhoudingen in onze dominante cultuur daadwerkelijk nog zo scheef liggen - door gevestigde ordes als Hollywood niet gereproduceerd kan worden.

Fanfiction en Fifty Shades

Fifty Shades of Grey is nu een bestseller, maar het verhaal werd oorspronkelijk verspreid onder de naam Master of the Universe als gratis beschikbare Twilight-fanfiction. Fanfiction is een genre van teksten geschreven door fans van een bepaald literair werk, film of televisieserie. Deze fans lenen de personages en/of de setting van hun favoriete werk voor hun eigen verhalen. Soms vullen zulke verhalen slechts open plekken in het oorspronkelijke werk, maar soms wordt dit ook enthousiast herschreven. Master of the Universe is een typisch voorbeeld van zo’n herinterpretatie en was daarom ook makkelijk om te zetten naar een opzichzelfstaande trilogie. De auteur, E. L. James (of Snowqueens Icedragon zoals ze bekend was in de fanfiction wereld), heeft slechts de namen en enkele details veranderd voordat het werk werd gepubliceerd onder de huidige, meer verkoopbare titel.

Het is voor mensen die bekend zijn met de Twilight-saga geen verrassing dat deze fanfiction inspireert met een sadomasochistische ondertoon. De relatie tussen het mensenmeisje Bella Swan en de vampier Edward Cullen is al door vele feministen en academici bekritiseerd als obsessief, ongelijk en op het gebied van rolpatronen onvergeeflijk regressief. Toch heeft Twilight een grote schare fans - fans die vooral meegesleept worden door de destructieve en verslavende romance tussen de hoofdpersonen.

In Master of the Universe staat deze romance onbeschaamd centraal. Fanfiction houdt zich al vanaf de opkomst van het genre - de Star Trek fanzines in de jaren zestig - voornamelijk bezig met erotiek, romantiek en seksualiteit. Fanfiction is bovendien een van de weinige genres waarin vrouwen de boventoon voeren als schrijvers en lezers. Het is een internet genre, een genre van pseudoniemen en anonimiteit en een genre met geen enkel oog op winstbejag. Een werk als Master of the Universe of Fifty Shades of Grey weet dus zichzelf te creëren in een wereld waar mannen niet de boventoon voeren en waar vrouwen dus relatief vrij expressie kunnen geven aan hun seksuele verlangens.

Twilight versus Fifty Shades

Bella en Anastasia ervaren beiden - in tegenstelling tot de vrouwelijke heldinnen uit veel klassieke gothic romances - overweldigende lust en begeerte. Soms gaat dit zover dat je van een omkering van de traditionele verhouding kan spreken: de heldin behandelt de man als seksueel object. Maar de pure lust en verboden verlangens tussen Twilight protagonisten Bella en Edward verworden in de fanfiction van E.L. James tot de kern van haar verhaal. Dat geeft ruimte voor vernieuwende narratieven.

Bella kan haar ogen niet van Edward afhouden, en haar handen ook niet. Het boek staat vol met beschrijvingen van Edwards prachtige lichaam, en Bella probeert constant de terughoudende en traditionele Edward te verleiden tot geslachtsgemeenschap. De vampier Edward beweert dat de geur van Bella’s bloed hem bijna tot waanzin drijft. Hij wil haar bloed drinken en haar doden, maar bewijst zichzelf uiteindelijk als een baken van zelfbeheersing en controle. In tegenstelling tot Bella: haar lust kost haar nagenoeg haar leven: ze raakt na de afgedwongen huwelijksnacht met Edward in verwachting en wordt door haar zwangerschap bijna gesloopt. Twilight houdt daarmee een stereotype beeld van het zwakke vrouwelijke vlees in stand en draagt impliciet bij aan slut-shaming en andere issues omtrent vrouwelijke seksualiteit.

In Fifty Shades of Grey is deze role reversal ingewikkelder. De lust van de man wordt hier ook als problematisch gepresenteerd: Edward en Christian zijn allebei obsessief in hun verlangen om hun vriendin te bezitten. In Fifty Shades of Grey wordt dit expliciet gemaakt met behulp van termen uit de BDSM, zoals 'dominant' en 'submissive'. En dat biedt mogelijkheden voor onderhandeling. Waar Bella zich onmiddellijk overgeeft met een schijnbare doodswens die nogal benauwend is, houdt in Fifty Shades of Grey Anastasia de controle in handen.

Anastasia wil - net als Bella - Christian vanaf het eerste moment dat ze hem ziet. In plaats Edwards conservatieve denkbeelden krijgt ze van Christian een bezetenheid terug waar ze zich niet altijd raad mee weet. Zij wordt dus gedwongen in de rol poortwachter (de traditionele rol waarbij de kuise, engelachtige vrouw verantwoordelijk wordt geacht voor het bewaren van de zedelijkheid), maar met een twist. Hoewel Anastasia inderdaad de rol die haar toegewezen is door de dominante cultuur omarmt, praat ze mee over de invulling hiervan en claimt zo een deel van de controle terug. Anastasia wil haar seksualiteit verkennen en mag ook de grenzen bepalen. Voortdurend bespreekt ze contracten en onderhandelt ze over grenzen. Hierdoor is ze is geen slachtoffer van (mannelijke) objectificatie, maar leeft ze haar eigen porno-fantasie uit.

Fifty Shades en Beyond

Ondanks de door Alibhai-Brown aangestipte feministische tekortkomingen van het personage en de romance zorgt Anastasia voor een bevrijding van het vrouwelijk perspectief binnen een traditionele machtsverhouding. Net zoals in veel post-feministische werken hoeven lezeressen niet meer te verbergen dat ook zij opwinding en begeerte kunnen ervaren zonder hiervoor gestraft te worden (zoals in Twilight nog wel het geval was). Het is jammer dat critici Anastasia per definitie opzij schuiven als een zielige, afhankelijke vrouw met weinig eigenwaarde. Dat zorgt dat de vele enthousiaste lezeressen zich blijven schamen voor hun seksualiteit.

Helaas werkt de bevrijdende boodschap van Fifty Shades of Grey voornamelijk in contrast met Twilight, de franchise waarvan de trilogie zich ondertussen losgemaakt heeft. Zonder de context van fanfiction, de conservatieve normen en waarden van Edward Cullen en de problematische afhankelijkheid van Bella, blijft het een redelijk standaard verhaal over een destructieve relatie met een kinky randje. En hoe verder het verhaal geraakt van de wereld van fanfiction, hoe minder men het zal interpreteren als een kritiek op traditionele machtsverhoudingen en hoe meer het zal verworden tot heteronormatieve erotiek. Zeker als Anastasia en Christian straks op het grote scherm te bewonderen zijn en het ongetwijfeld visuele spektakel van a-list acteurs en perfecte lichamen het subversieve potentieel van het verhaal voor eeuwig begraaft.

Afbeelding