Vergeten godinnen

Tentoonstelling Divine Surprise! toont vrouwelijk godsbeeld

Lover redacteur Laura Berger bezocht de tentoonstelling Divine Surprise in het Bijbels Museum te Amsterdam. Daar ontdekte ze hoe traditionele vrouwelijke waarden en symbolen in religies door de eeuwen heen ondergeschikt werden aan hun mannelijke tegenhangers.

Een doel van het feminisme is te bewerkstelligen dat de rol van vrouwen in voorbije tijden wordt erkend, onderzocht en bewaard. Dit gebeurt onder meer in de kunst (bijv. vrouwelijke filosofen, en de Nederlandse geschiedenis. De rol van vrouwen op religieus gebied mag daarbij niet ontbreken. Daarom heeft stichting FemArtMuseum de tentoonstelling “Divine Surprise! Het vrouwelijke in God” naar Amsterdam gehaald. Deze reizende tentoonstelling, opgesteld door Zwitserse theologen en inmiddels al in een aantal landen te bewonderen geweest, is onderdeel van een drieluik van tentoonstellingen over de representatie van vrouwen in kunst en cultuur.(1) Doel van Divine Surprise is te laten zien hoe in verschillende religies, met een nadruk op de pre-christelijke religies uit het Nabije Oosten (o.a. Israel, Egypte), godinnen een prominente rol speelden en aanbeden werden, en hoe hun rol door de tijd heen gemarginaliseerd werd tot slechts het alomtegenwoordige beeld van één mannelijke God overbleef - Jahweh, Allah, de Christelijke God.  

De tentoonstelling maakt niet zozeer indruk door de grootte van de ruimte – het bestaat uit drie zaaltjes - maar des temeer door de ruim 200 objecten van rond 9000 v.Chr. tot circa 600 AD die worden getoond: godinnenbeelden en figurines, vruchtbaarheidsbeeldjes, amuletten, urnen, gebruiksvoorwerpen, en delen van muurschilderingen, komende uit Egypte, Perzië, Griekenland, en andere landen in het Nabije Oosten. De tentoonstelling is grofweg ingedeeld in drie onderdelen. Ten eerste de rol van de representatie van lichaamshaar, ten tweede de functies die godinnen door de tijd heen hebben gespeeld in verschillende religies en tot slot wordt de rol van planten en dieren bij de representatie van de vrouw/godinnen toegelicht.

De informatievoorziening op de vitrines en muren is prima, maar ik heb bovendien het geluk vrijwilligster Ellen Genet tegen het lijf te lopen, die mij door de zalen leidt. Zij toont mij de verschillende vitrines en vertelt verhalen over Eva, Asjera, Isis, Persephone en andere afgebeelde vrouwen en godinnen. Zo leer ik gaandeweg meer over hoe de verschillende religies, en de aanbidding van godinnen in het bijzonder, zich ontwikkeld hebben. 

Een ding dat ik geleerd heb van de tentoonstelling is het belang van het haar in de representatie van vrouwen. Schaamhaar was een teken van vruchtbaarheid, het geven van leven, en werd tot in detail uitgewerkt. Weinig om je voor te schamen dus. Integendeel. Ook wild hoofdhaar in een afbeelding van een vrouw was een paar eeuwen voor Christus een positieve eigenschap: een teken van de vaardigheid om orde te scheppen uit chaos. Een aantal eeuwen later werd Eva (die met Adam) ook afgebeeld met wild haar, te zien op een reliëf aan een van de muren, maar dat stond toen voor de gevallen vrouw die de mensheid de Zonde had gebracht - uitermate negatief dus. Zo veranderden de betekenissen van symbolen met het algemene beeld en de gemarginaliseerde rol van de vrouw mee.

Het grootste deel van de tentoonstelling geeft aandacht aan de functies die godinnen en vrouwen in vroegere tijden speelden: die van voorspreekster (een bemiddelaar tussen mens en goden, ik denk dan gelijk aan het Orakel van Delphi); bron van wijsheid; symbool voor de cyclus van leven en dood; hemelkoninginnen die orde schepten in de chaos van de Kosmos; en strijdgodinnen. Die laatsten, zo vertelt Ellen, waren altijd maagdelijk – niet seksueel gezien, maar geestelijk. Het waren, zo interpreteer ik, vrije, onafhankelijke denkers. De zuil, een terugkomend symbool in de afbeeldingen van vrouwen, staat voor bomen, die weer staan voor het leven zelf. Vrouwen en godinnen werden dus gezien als bomen, gevers van vruchtbaarheid en het leven (‘een boom van een vent’ zal nooit meer hetzelfde betekenen). Planten speelden een belangrijke rol in de aanbidding van godinnen, net als dieren. Zo stonden veel godinnen afgebeeld met een of meerdere leeuwen onder hun voeten, of aan een lijntje. Een teken van kracht, controle, samenwerken met of het temmen van de natuur. De witte duif, teken van de ‘heilige geest’, is ook veelvuldig aanwezig, net als de koe – die in de Oudheid nog heilig was, maar tegenwoordig een wat sullig imago heeft, en bovendien zelfs gebruikt wordt om vrouwen te beledigen.

Via het tonen van de ontwikkeling van het vrouwelijke godsbeeld laat Divine Surprise zien hoe vloeiend en dynamisch religies zijn, zowel het stabiele als het veranderende door de tijd en door de religies heen. Elke religie een eigen waarheid? Mooi niet. Nieuwe religies - het Christendom is daar een uitstekend voorbeeld van - namen beelden, symbolen en ideeën over van hun voorgangers, zoals in de mythologie veelal de 'oudere' godinnen trouwden met jongere en nieuwere goden: Asjera met Jahweh, Hera met Zeus. Ze maakten daarbij ook keuzes om bepaalde zaken weg te laten en te veranderen naar hun eigen wereldbeeld. Een zeer belangrijke verandering door de tijd heen - en het hoofdpunt dat met deze tentoonstelling wordt gemaakt - is dat vrouwen en de aanbidding van godinnen als Asjera (Jahweh’s metgezel) en Al-Lat, Al-Uzza, en Manate (in de Islam), in de loop van de tijd uit de hoofdrol van de religies geschreven zijn. Ze zijn "uit de tempel gegooid" zoals vrijwilligster Ellen het omschrijft. Wat overbleef, was een mannelijk godsbeeld, met alle negatieve gevolgen van dien, die tot op de dag van vandaag nog hun impact hebben. Ellen geeft nog een ander voorbeeld van het uitwissen van vrouwen in religies: de evolutie van het woord ‘geest’, een centraal begrip in elke religie. Ooit was dat woord vrouwelijk: Ruach, in het Hebreeuws. In het Grieks werd dit woord onzijdig: pneuma. Toen de Romeinen en Christenen zich ermee gingen bemoeien, werd het woord mannelijk: spiritus, als in in nomini patri et filii et spiritus sancti, je kent het wel. Dan hebben we het dus opeens over een mannelijke eenheid.   

Religies speelden en spelen nog steeds een enorme rol in de onderdrukking van (onder meer) vrouwen. Het is fascinerend om te zien hoe dit niet altijd zo geweest moet zijn: ooit werden vrouwen geëerd als gever van het leven, brenger van wijsheid, gerechtigheid, orde en vruchtbaarheid. Er werd grote waarde toegekend aan ´het vrouwelijke´, dat essentieel en nauw verbonden was aan de sekse vrouw. Door het marginaliseren van de rol van godinnen, en de manipulatie van het vrouwbeeld door het voordragen van ‘rolmodellen’ als de Maagd Maria (en bijvoorbeeld de ‘hoer’ Maria Magdalena), is eeuwenlang de onderdrukking van vrouwen gerechtvaardigd. Zoals ook de samenstellers van Divine Surprise voor ogen hebben, is het tijd om de balans terug te halen: zoals in de brochure te lezen staat, moet de “vrouwelijke energie” worden geherwaardeerd. Waarden als wijsheid, gerechtigheid, vruchtbaarheid van de aarde en de zorg daarvoor, die van oudsher gekoppeld waren aan ´het vrouwelijke´ (hoewel dat getuigt van een essentialistisch mensbeeld), is wat we meer nodig hebben in de maatschappij. En dat is waar deze tentoonstelling symbool voor staat. Het feit dat FemArtMuseum nog niets anders kan zijn dan een "museum zonder muren", bewijst dat dit besef nog niet is doorgedrongen in de maatschappij. Dit benadrukt de noodzaak van dit soort tentoonstellingen.

De tentoonstelling “Divine Surprise: Het vrouwelijke in God” is nog tot en met 25 augustus te zien in het Bijbels Museum, Herengracht 366-368, Amsterdam. De toegang is €10,-/museumkaart €2,-. Iedere zondag zijn er rondleidingen en ook worden er lezingen gehouden. Zie http://www.bijbelsmuseum.nl/divine-surprise en http://www.femartmuseum.com/ voor meer informatie over de tentoonstelling en FemArtMuseum.

(1) De andere twee tentoonstellingen in het drieluik zijn “Women for all Seasons. Het beeld van de vrouw in de oudheid” in het Allard Pierson Museum (Amsterdam) en “Female Power” in het Museum voor Moderne Kunst (Arnhem, reeds afgelopen, waarover LOVER eerder verslag heeft gedaan, zie Expositie Female Power: krachtig door voldoende diversiteit).