Vergeten Meesterwerkje
De Meermin van Hella S. Haasse
Ooit probeerde ik De Meermin van Hella S. Haasse te lezen, maar ik begreep er niets van. Er was iets met een jonge moeder, die schrijfster was en allerlei mensen ontmoette. Er was iets met een opgegraven lijk, een geheim dat rechtstreeks te maken had met het oorlogsverzet uit de Tweede Wereldoorlog. Ik had het boek niet op mijn lijst gezet, want ik kon er geen taal van maken. Afgelopen zomer stuitte ik weer op deze roman op een rommelmarkt en nam het mee naar huis. Opnieuw maakte ik kennis met deze bijzondere roman.
De Meermin (1962) beschrijft een dag in het leven van Sera Doornstam, schrijfster en moeder. Ze is bezig om een gedicht te schrijven en we volgen haar in haar twijfels en gedachten. Samen met haar ontmoet de lezer ook haar vrienden, bekenden en familieleden met wie we ook meelopen. Iedereen is met elkaar verbonden, maar tegelijkertijd lijkt niemand elkaar echt te bereiken. De roman begint met een onopvallende, bijna triviale gebeurtenis – van de gevel van het huis waar Sera woont valt het beeld van een zeemeermin naar beneden. Wanneer Sera ’s ochtends haar huis uitstapt, ziet zij de meermin in brokken op straat liggen. Het is het begin van een dag waarin Sera alles probeert te doorgronden.
Zoiets gaat natuurlijk niet van een leien dakje en het lijkt een haast onmogelijke taak. Zoals Sera’s uitgever het zegt: Volgens mij zou je helemaal opnieuw moeten beginnen. Geen berijmde verhalen meer met een dubbele bodem die tot misverstanden aanleiding geeft, maar desnoods eenvoudige kleine stukjes, de befaamde trances de vie. Sartre heeft gezegd, ik weet niet meer waar, “schrijf niet, maar spreek vanuit jezelf, het doet er niet toe hoe, probeer niet mooi te schrijven.” Zo zeg ik nu tegen jou: gooi die al te bewuste vorm, die stylering, die symboliek overboord. Honderdmaal liever heb ik pretentieloze, van alle litteraire aanstellerij gespeende “plaatsbepalingen’aan de rand van journalistiek, waaruit een misschien onhandige maar in ieder geval eerlijke poging spreekt om te lezen als mensen tussen mensen, dan “composities” waarin je meer moet lezen dan er staat.” Het zou je maar gezegd worden door je uitgever! Sera probeert een weg te vinden met dit advies, dat verder lijkt te gaan dan alleen haar schrijfwerk. Maar kan ze ook zo’n eenduidige wereld vinden?
De Meermin is een haast typische na-oorlogse roman zonder dat deze zich als zodanig bewust voordoet. Het zit er allemaal in: het bohemiéne leven, verzetsgeheimen, existientialisme, de standenmaatschappij .die op dat moment in Amsterdam bestaat en aan verandering onderhevig is. Maar vooral het thema dat Haasse omschreef als “de onmogelijkheid om eens en voor altijd een duidelijk formuleerbaar standpunt in te nemen. Alles verandert, alles fluctueert, alles hangt af van het standpunt van waaruit men toevallig de dingen bekijkt”. Noem het een postmoderne aanpak, voor mijn part.
Met een dergelijk thema stond De Meermin middenin de vooravond van de roerige jaren ’60 zoals men dat graag wil herinneren. Oude tradities worden op de schop genomen, een jonge generatie dient zich aan. Staat de zeemeermin – kapotgevallen, in gruzelementen – voor de voorbije illusie, voor het feit dat de dromen over zijn? Natuurlijk met de Tweede Oorlog en de nieuwe onafhankelijkheid van Indonesië zijn er een hoop oude funadamnenten geslagen uit de Nederlandse samenleving. Er is geen illusie meer, waarop de realiteit kan worden gebaseerd. Er is geen verhaal meer dat kan worden verteld met de ‘waarheid’ als kern. Net als de kapotgeslagen zeemeermin hebben we geen kans meer om op het droge te lopen, om ‘echt’ te worden. Zo leest De Meermin dan ook – een onaf verhaal, een indruk, een poging, een worsteling om onderdeel te worden van de wereld om ons heen. Maar De Meermin is ook een verhaal van hoe schrijven, taal en begrip van de wereld eruit ziet zonder terug te vallen op oude illusies. De ‘waarheid’ is vervangen door een flexibel zijn, een altijd-veranderen, steeds anders. Sera mag dan een rondzwalkende hoofdpersoon lijken, die geen beslissingen kan nemen, maar ze doet door middel van vragen stellen en de vertwijfeling die het oproept wel actief mee met de wereld om haar heen. Het brengt haar ergens – al weten we niet waar. So be it, lijkt ze te besluiten.
Hier treffen we Hella S. Haasse op een van haar meest filosofische momenten. Dat is knap, hoewel ik dat ook pas inzie nadat ik de roman voor een tweede keer lees. Misschien dat ik er daarom deze zomer van onder de indruk was – ware literaire schoonheid openbaart zich vaak pas na twee keer lezen. Voorlopig maakt De Meermin helaas geen deel uit van een groep romans van Haasse die opnieuw zijn uitgegeven. Laten we hopen dat daar snel verandering in komt, want ook deze roman laat zien waarom het oeuvre van Hella S. Haasse een hoogtepunt vormt in de Nederlandse literatuur.
Naast tientallen romans, schreef Hella S. Haasse ook essays en toneelstukken. Ze overleed op 29 september jl.