Vrouwen veroveren de stripwereld

Jong talent haalt de graphic novel uit de jongenssfeer

De tijd dat de strip een wereld van, voor én door mannen was, is definitief voorbij. De nieuwe rol van vrouwen in de graphic novel hebben het genre ‘salonfähig’ gemaakt. Boekhandels wereldwijd pronken met de hit Persepolis van de Iraans-Franse Marjane Satrapi in hun etalages. Ook in Nederland staat jong talent te trappelen in de coulissen. Klaar om het literaire toneel te veroveren.

Aan het eind van de achttiende eeuw werden er voor het eerst complexe verhalen met beelden verteld. De Zwitser Rodolphe Töpffer is als oervader van de Europese strip de geschiedenis ingegaan. Tijdgenoot Goethe zag in hem een talent, maar vond Töpffer iets te lichtzinnig: ‘Mocht hij in de toekomst iets minder frivole onderwerpen kiezen en zich nog iets meer beheersen, dan zou hij dingen maken die elk begrip te buiten zouden gaan.’ Begin twintigste eeuw voegt zich naast de komiek het avontuur bij de strip. Strak gespannen spierballen, sullige losers en rondborstige dombo’s domineren sindsdien de comicwereld.

De Amerikaan Wil Eisner brak in 1978 met deze striptraditie. Hij publiceerde de eerste officiële graphic novel, genaamd A contract with God. A graphic novel, bestaande uit vier verhalen uit de Bronx tijdens de grote depressie van de jaren 30. Elk van zijn vier verhalen bevat veel meer een epische vertelstructuur dan een gebruikelijk stripverhaal dat juist gekenmerkt wordt door een in het oog springende en eenvoudige verhaallijn. Eisner zelf verwachtte veel van een complexe vertelstructuur voor het beeldverhaal: ‘Deze nieuwe vorm van communicatie kan een wezenlijke, nog niet eerder gemaakte bijdrage leveren aan serieuze literatuur en de zoektocht naar de wereld van menselijke emoties.’

Verkrachting en incest
Helaas lijkt de ‘serieuze literatuur’ niet te zitten wachten op het beeldverhaal. In 1992 won Art Spiegelman met zijn veelgeprezen dierfabel over de Holocaust Maus weliswaar de Pulitzer prijs in de categorie ‘speciaal’. Maar sindsdien is geen enkele literatuurprijs van betekenis meer naar een beeldverhaal gegaan. En dat terwijl juist de graphic novel meer dan een literair (tekstueel) werk kan spelen met emoties, doordat zij ook beeld kan inzetten. Soms versterkt de tekst het beeld, maar de tekst kan ook een ander gevoel dan het beeld oproepen. De graphic novel brengt emoties vaak heel subtiel over. Het is lezen en kijken en dan nog een keer kijken en lezen. Pas dan begint het beeldverhaal te leven.

Als er een beeldverhaal is dat zeker een literaire prijs heeft verdiend, dan is dat wel Persepolis van Marjane Satrapi. In dit boek raken geschiedenis en politiek verstrikt met de individuele worstelingen van het kleine meisje Marjane om een eigen identiteit te ontwikkelen. En dat laatste valt niet mee in het Iran van de jaren 80. De kracht van Persepolis ligt in de ogenschijnlijke eenvoud die het beeldverhaal uitstraalt. Satrapi tekent alleen met zwart. Het beeld is eendimensionaal, de personages gestileerd en kinderlijk. De tekst bestaat vooral uit dialogen gevormd uit korte zinnen. En toch lukt het tekst en beeld samen om een ontroerend, diepzinnig en vaak verontrustend verhaal te vertellen.

Satrapi is niet de enige succesvolle auteur in dit genre. Al in 1996 publiceerde de Amerikaanse Debbie Drechsler het zeer geprezen en ook voor een prijs genomineerde Daddys girl. Drechsler snijdt in dit verhaal over een opgroeiend tienermeisje taboeonderwerpen zoals verkrachting en incest aan. Met dit beeldverhaal heeft zij een standaard voor (vrouwelijke) auteurs neergezet. Een goede graphic novel is een semi-autobiografisch, sociaal bewogen en maatschappijkritisch werk met een ingetogen tekenstijl. En het zijn deze karakteristieken die de beeldverhalen van vrouwen tot succesvolle verhalen maken.

Vieze winkels
Mannen en vrouwen schijnen het genre van de strip en de graphic novel verschillend te benaderen. Dat begint al bij het uiterlijk: ‘Vrouwen willen een boek met een kaft, geen slappe boekjes die in series verschijnen’, vertelt Jeanette Scheepers, eigenaar van de stripwinkel Het Beeldverhaal in Amsterdam. ‘Ik heb mijn zaak zo ingericht dat ook vrouwen binnenkomen: geen donkere hoeken, alles mooi overzichtelijk neergezet en af en toe gaat de mop over de vloer. Vrouwen komen namelijk liever niet in vieze winkels.’

Volgens Scheepers trekt de nieuwe generatie vrouwelijke auteurs de lezeressen naar haar winkel, omdat het herkenbare verhalen zijn en omdat de tekenstijl ruimte voor verbeelding laat: ‘Mannen overdrijven vaak. Vrouwen tekenen veel meer ingetogen. Zij beheersen de kunst van het weglaten. Vrouwen vertellen ook andere verhalen. Vaak is het autobiografisch en eigenlijk altijd wel geëngageerd voor het een of ander.’

Intussen heeft ook uitgeverij De Bezige Bij het potentieel van de graphic novel ontdekt. Samen met de Nederlandse stripuitgeverij Oog&Blik brengen zij jaarlijks zo’n 100 beeldverhalen op de markt. Mare Joustra van Oog&Blik is blij met de groeiende belangstelling van vrouwen: ‘De wereld van de strips was vooral een mannenwereld. Dat verandert de laatste jaren heel snel. Steeds meer vrouwen tekenen en maken graphic novels. En steeds meer vrouwen raken geïnteresseerd in dit genre. Dat is belangrijk omdat vooral vrouwen lezen. Dat verhoogt dus de omzet.’ Ook Peter van de Zwaag van De Bezige Bij noemt het ‘opvallend dat in de oorspronkelijk door mannen gedomineerde stripwereld de laatste jaren zoveel boeken verschijnen van vrouwelijke auteurs.’

Het genante verhaal
In 2009 ontving Barbara Stok als eerste vrouw sinds 36 jaar de Stripschapsprijs, de belangrijkste oeuvreprijs voor striptekenaars in Nederland. Stok is vooral bekend als tekenaar van korte verhalen over haar dagelijkse leven. In haar werk spelen emoties een belangrijke rol. De Nederlandse striptekenares huilde zelf voor het eerst toen ze Daddy’s Girl las en vindt het dan ook logisch dat het beeldverhaal kan ontroeren: ‘Een beeldverhaal zit wat mij betreft tussen film en proza in. En door allebei kan ik geraakt worden.’ De getekende verhalen van Alien Kominsky-Crumb hebben Stok net dat duwtje gegeven om striptekenaar te worden: ‘Toen dacht ik: dat kan ik ook. Haar tekeningen zien er niet uit, maar het zijn fantastische verhalen en onweerstaanbaar. Kominsky heeft me geïnspireerd en voor mij de drempel weggehaald om zelf aan de slag te gaan.’

En op haar beurt inspireert Stok weer anderen. Zoals het jonge talent Edith Kuyvenhoven: ‘De kracht van Barbara’s tekeningen ligt in de eenvoud en de relatie met het alledaagse. Ik vertel zelf ook het liefst de kleine verhalen uit mijn leven. Ik heb een voorkeur voor het genante verhaal: daar waar iets net niet goed gaat. Iedereen herkent dit soort situaties en dat waarderen mensen in mijn werk.’ In juni 2010 verschijnt Kuyvenhovens eerste grote beeldverhaal Ik, God en mijn oma. Het bestaan van vrouwelijke striptekenaars wordt steeds normaler, ook voor de mannen in dit genre. Soms heeft Kuyvenhoven nog last van de oude gewoontes uit het stripwereldje: ‘Grapjes over “lekkere wijven” - daar ben ik echt zo klaar mee.’

Parel
Ondanks de groeiende aandacht van vrouwen verkoopt het beeldverhaal in Nederland nog moeilijk. Oog&Blik haalt zeventig procent van haar omzet uit de Vlaamse markt. De nieuwste parel uit België is Net doen alsof is ook liegen van Dominique Goblet. Goblet vertelt hier meesterlijk het tragische verhaal van een door alcohol en sociale achterstand ontwricht gezin. Als geen ander laat Goblet zien wat de kracht van het beeldverhaal is: meerdimensionaal kunnen vertellen. Goblet stelt alles - kleuren, lijnen, letters en tekst - in dienst van de zeggingskracht en toont zich een meester in timing.

In de sleutelscène speelt Goblet het klaar om drie verhalen gelijktijdig te vertellen, waardoor de lezer de verschillende lagen van het verhaal in één keer waarneemt. Het ontknopen van meerdere verhaallijnen in een scène kennen we uit films en toneelstukken, maar deze techniek was tot Goblets werk nog nooit in het beeldverhaal toegepast.

Glanzend slijm
De lijst van vrouwelijke talentvolle graphic novel auteurs is lang. Nog enkele namen zijn: Judith Vanistendael, Farida Laan, Zeina Abirached, Alissa Torres, Julie Doucet en Rutu Modan. Al deze vrouwen kiezen voor sociaal geëngageerde verhalen en een ingetogen tekenstijl: geen sappig soppend bloed, geen glanzend slijm of protagonisten die tegen de lamp lopen en letterlijk sterretjes zien. Vrouwen die voor de graphic novel kiezen, willen verhalen vertellen over wat mensen drijft. Vaak snijden zij hun eigen verleden open en tonen ze nietsontziend hun ontdekkingen.

Het genre wordt dankzij de vrouwen volwassen en een jaarlijkse Nederlandse literatuurnominatie voor een beeldverhaal lijkt onvermijdelijk. Ako en Libris zullen hun definitie van literatuur moeten updaten. Laten we hopen dat het dan niet weer 36 jaar duurt voordat een vrouw deze prijs wint. Het talent is er, nu de prijzen nog.

Manu Bühring heeft een eigen tekstbureau en is de penningmeester van stichting LOVER.

Noten:
1 Eckermann, Johan Peter. Gepspräche mit Goethe.,1836.

Stripwinkel Het Beeldverhaal in Amsterdam heeft een eigen website.

De website van Dominique Goblet.

Uitgeverij Oog&Blik vind je hier.

Meer van en over Barbara Stok.

En hier de website van Edith Kuyvenhoven.