Wie is gek?

Simon Pummells Shock Head Soul

Shock Head Soul is wellicht niet de ideale film voor een eerste date, maar indrukwekkend is deze samensmelting van fictie en documentaire wel. De film behandelt de nalatenschap van Daniel Paul Schreber, een Duitse rechter die ervan overtuigd was dat hij in contact stond met God en dat enkel zijn transformatie tot vrouw de wereld kon redden. Een overtuiging die ertoe leidde dat hij negen jaar werd opgesloten in een psychiatrische inrichting. Zijn in 1903 gepubliceerde memoires Denkwürdigkeiten eines Nervenkranken vormen de basis voor de diagnose die de film probeert te stellen.

Schrebers zogenoemde psychose wordt in Shock Head Soul van verscheidene kanten belicht. Schrebers eigen leven wordt in een fictief narratief vertolkt door Nederlandse acteurs als Hugo Koolschijn en Anniek Pheifer, terwijl er een scala aan hedendaagse experts, onder wie psychoanalytici en neurowetenschappers, een poging doen tot uitleg. Samen met de meeslepende soundtrack en het doordachte visuele schouwspel trekt deze dynamiek de kijker zowel mentaal als fysiek mee in Schrebers geest. De complexiteit van vragen als ‘wie is gek en wie bepaalt dat?’, ‘wat is gekte?’, ‘waar komt ze vandaan?’ en ‘welke behandeling werkt?’ worden hierdoor niet alleen voelbaar maar ook beter te bevatten. Het is onder andere deze belichaamde kijkervaring die Shock Head Soul meer dan de moeite waard maakt.

Hiernaast levert Shock Head Soul ook een interessante kritiek op de geschiedenis van de psychiatrie. De film benadrukt dat de psychoanalyse zich de afgelopen eeuw sterk heeft ontwikkeld, en dat Schreber wellicht beter behandeld, of in ieder geval beter begrepen, had kunnen worden als hij honderd jaar later had geleefd. Schrijlings wordt duidelijk gemaakt dat deze tak van wetenschap niet langer vasthoudt aan het in de maatschappij nog altijd aanwezige idee dat de instabiliteit van het subject wordt veroorzaakt door de moeder. Er wordt in de film wel benadrukt dat Schrebers moeder opvallend afwezig is in zijn memoires, maar daar wordt voor de verandering geen vernietigend oordeel aan verbonden. Ook de transhistorische interactie tussen Schrebers vrouw Sabine, gespeeld door Anniek Pfeiffer, en de experts van nu benadrukt de groei die de psychoanalyse heeft gemaakt ten opzichte van vrouwen. Waar deze experts Sabine duidelijk maken dat zij geen schuld heeft aan Schrebers geestelijke conditie, werd zij in haar eigen tijd door haar mans arts (gespeeld door Thom Hoffman) geadviseerd haar ‘vergiftigde’ baarmoeder te verwijderen omdat daar wellicht de oorzaak van haar mans lijden lag. Dat deze getoonde ontwikkeling ietwat rooskleurig is moge duidelijk zijn. Volgens feministische filosofen als Bracha Lichtenberg-Ettinger worden vrouwen, en dan vooral de moeder, in de psychoanalytische praktijk nog altijd neergezet als oorzaak van geestelijk trauma.

Representatief voor de psychoanalyse of niet, het is verfrissend dat de schuld nu eens niet in de schoenen van een vrouw wordt geschoven. De oorzaak van Schrebers gekte zou bij zijn vader liggen, een arts die in zijn tijd geroemd werd om zijn martelachtige methoden om kinderen te disciplineren, en die hij uitoefende op zijn eigen kroost. De film mist hier wel een kans om kritisch naar de samenleving als geheel te kijken Waar de geïnterviewde experts oog hebben voor de complexe interactie tussen de vader als vader, de analist als vervangend vader, en God’s wet als de maatschappelijke structuur die in de psychoanalyse de Wet van de Vader wordt genoemd, ligt de nadruk aan het einde van de film slechts op Schrebers echte vader. De film lijkt hiermee te willen zeggen dat Schrebers mentale conditie niet zozeer het resultaat is van de drukkende maatschappelijke structuur waarin wij opgroeien, maar van slechte opvoeding. De film gaat dus voorbij aan de gecompliceerde relatie van elk subject met zijn of haar ‘ik’, de eigen ouders en de maatschappij. Deze gemiste kans neemt echter niet weg dat Shock Head Soul een film is die, zeker als je geïnteresseerd bent in de werking van de psyche, gezien moeten hebben.

Shock Head Soul is vanaf 26 april te zien in filmtheaters.

Simon Pummells installatie The Sputnik Effect is gelijktijdig met de filmrelease te zien SMART PROJECT SPACE. www.smartprojectspace.net