Pornografie en feminisme: een haat-liefde verhouding
Afbeelding door Hannah Vonk
Feminisme en pornografie gaan way back. Al sinds de jaren ‘70 is de morele status van pornografie een punt van discussie binnen het feminisme. Is pornografie inherent anti-feministisch? Of kan het juist vrouwen eigenaarschap geven over de eigen seksualiteit? Dit artikel schetst het feministisch debat over pornografie, en bekijkt waar we nu staan.
Eind negentiende eeuw was er wat we nu de eerste feministische golf noemen. De rechten voor vrouwen op onderwijs, werk en om te stemmen stonden centraal. Toen het duidelijk werd dat gendergelijkheid niet volgde uit gelijke rechten - voor zover deze er überhaupt kwamen - ontstond de tweede feministische golf. De leus “Het persoonlijke is politiek!” is kenmerkend voor de gedachte die de tweede golf met zich meebracht. Feminisme ging niet langer slechts om legale rechten. Ook wat zich achter gesloten deuren afspeelt moest ontmaskerd worden. Het patriarchaat bleek dieper geworteld dan seksistische wetten en regels.
Antiporno-feminisme
Tijdens deze tweede golf ontstond een zogenaamd ‘radicaal feminisme’. En met dat radicaal feminisme een feminisme dat anti-pornografie was. Twee feministen die het in deze context zeker waard zijn om te benoemen, zijn jurist Catharine MacKinnon en schrijfster Andrea Dworkin. Volgens radicaal feminisme is pornografie inherent onderdrukkend. Zo formuleerden zij geen misselijke definitie van wat pornografie is:
… de grafische seksueel expliciete ondergeschiktheid van vrouwen door middel van afbeeldingen of woorden welke vrouwen dehumaniseren als seksuele objecten, dingen, of materialen, die genieten van pijn of vernedering of verkrachting, opgeboden worden, gesneden, gemutileerd, gekneusd, of fysiek pijn gedaan worden, in seksueel onderwerpende of slaafse houdingen, gereduceerd tot lichaamsdelen, gepenetreerd door objecten of dieren, of gerepresenteerd in scenarios van vernedering, verwonding, marteling, weergegeven als vies of minderwaardig, bloedend, gekneusd of verwond in een context die deze omstandigheden seksueel maakt. (Vertaling door redactie).
Hierbij noteren ze wel dat wanneer mannen, kinderen, of transgender personen op deze manier gebruikt worden, het ook om pornografie gaat.
In deze optiek is onderdrukking inherent aan pornografie, omdat het per definitie genderongelijkheid seksualiseert. Het leidt niet alleen tot onderdrukking - het is onderdrukking. De vrouwelijke seksualiteit is namelijk sociaal geconstrueerd. Dat wil zeggen, het is tot stand gekomen door interacties van mensen - het is geen objectief, onveranderlijk of natuurlijk feit, En pornografie is het proces door welke de vrouwelijke seksualiteit gemaakt is tot het geconsumeerd en het bezeten worden. Pornografie kan dus nooit feministisch zijn - het zit in de definitie dat het genderongelijkheid weergeeft, creëert, is.
Feminist Sex Wars
Anti-porno feministen wilden pornografie het liefst in de doofpot stoppen. Censureren die handel, weg ermee. Wetten en regels zouden er wel voor kunnen zorgen dat pornografie niet langer gemaakt of verspreid kon worden, en zo zou de vrouw seksueel bevrijd zijn van deze onderdrukkende praktijken. Maar de jaren ‘70 en ‘80 waren een roerige tijd voor feminisme. Waar aan de ene kant een anti-pornografie-stroming ontstond, vatte een andere groep het thema ‘seksuele bevrijding’ heel anders op.
Volgens dit seks-positieve feminisme moeten we de dialoog omtrent seksualiteit niet vermijden of verbieden. Seksuele bevrijding gaat niet over de bevrijding van vrouwen ten opzichte van dominerende mannen. Het gaat om een positief, inclusief en divers beeld van seks waarin stereotypen verdwijnen en de vrouwelijke seksualiteit wordt gedestigmatiseerd. Seksuele bevrijding gaat om veiligheid en consent, en het niet onder stoelen of banken hoeven te steken van persoonlijke verlangens.
Dat houdt dus in dat pornografie maar ook sekswerk en BDSM niet uit den boze zijn. Met wederzijdse toestemming en gelijke machtsverhoudingen is alles mogelijk. Men stelde zelfs dat de anti-pornografie beweging patriarchale structuren in stand hield door seksuele vrijheid van vrouwen te verhinderen. Vrijheid volgt zelden uit censuur en stigma.
MacKinnon en Dworkin zetten hun definitie van pornografie af tegen ‘erotica’, wat wel seksueel expliciet materiaal kan zijn, maar wat gegrond is in daadwerkelijke gelijkheid. Maar vanuit de seks-positieve hoek hoeft pornografie, zelfs in de definitie van MacKinnon en Dworkin, niet gegrond te zijn in ongelijkheid. Vernedering en onderworpenheid kunnen samengaan met consent, zo klinkt het tegengeluid. Vrouwonvriendelijkheid en genderongelijkheid zit dan vooral in de manier waarop pornografie tot stand komt, eerder dan wat het afbeeldt.
Feministische pornografie
Pornografie kan bevrijdend zijn. In een interview met Cosmopolitan beschrijft feministisch pornograaf, activiste en schrijfster Tristan Taormino ‘feministische pornografie’. Het gaat dan om pornografie die ethisch geproduceerd is, wat wil zeggen dat acteurs eerlijk betaald krijgen, eigenaarschap hebben over het werk, en waarbij veiligheid centraal staat. Daarnaast heeft het ook een feministische inhoud. En nee, dat is echt niet alleen degelijke soft core. Taormino stelt: “Feministische porno verkent ideeën over lust, schoonheid, genot, en macht door alternatieve representaties, esthetica, en manieren van filmen. Feministische porno empowert hen die het maken en zij die het bekijken.”
Pornografie in het digitale tijdperk
De Feminist Sex Wars speelden zich voornamelijk af in een tijd waarin porno vooral bestond in tijdschriften, boeken, en videobanden die je moest huren. Tegenwoordig is pornografie veel toegankelijker. Een groot deel van de hedendaagse tieners heeft PornHub al ontdekt voordat ze tijdens de seksuele voorlichting op school geoefend hebben met een condoom op een banaan. Dat doet natuurlijk wat met hoe pornografie de realiteit vormgeeft. MacKinnon en Dworkin schreven al hoe pornografie de seksuele realiteit van vrouwen construeert.* Nu porno zo makkelijk, snel en gratis te consumeren is, is het voor velen de eerste aanraking met seks. Denken dat porno een realistisch beeld weergeeft van seks is geen vreemd gevolg - je weet immers niet beter. En dat vormt hoe mannen over vrouwen denken, maar ook hoe vrouwen over zichzelf denken.**
Gratis online porno geeft een vertekend beeld van de werkelijkheid en creëert daarmee een vertekend beeld van de werkelijkheid. Want laten we eerlijk zijn, mainstream porno vertelt toch vaak maar één verhaal. Het verhaal over de vrouw, vanuit perspectief van de man. Feministische pornografie wilt dit eentonige verhaal dat pornografie nu vaak vertelt doorbreken. Maar makkelijk is het niet. Zodra het sexy-zijn van vrouwelijke onderwerping diepgeworteld in de cultuur zit, is het moeilijk eruit te wippen (pun intended). Daarbij komt nog het probleem dat veel ‘gratis’ pornografie helemaal niet gratis is, maar simpelweg is gestolen van betaalde pornowebsites of -films. Misschien wel ethisch gemaakt, maar de acteurs worden alsnog niet eerlijk betaald. Als het gaat om amateurporno is het al helemáál lastig om toe te zien op ethische productie en consensuele creatie.
Zijn platformen als Onlyfans*** dan de uitkomst? Een platform waarop de sekswerker de volledige regie heeft, zelf bepaalt wat er wel of niet wordt getoond, wat er voor wordt betaald en wie er toegang tot heeft. Het klinkt als een feministische droom. Toch?
Het argument blijft rondslingeren dat vrouwen die hun diensten aanbieden op het net, ook al kiezen ze hier zelf voor, niet vrijgevochten zijn van het patriarchaat. MacKinnon schrijft in de jaren ‘80 al: “The women who most love this [eroticizing hierarchy, sexualizing inequality] are most men’s equals, the most liberated. … Perhaps because this is a bourgeois culture, the victim must look free, appear to be freely acting. Choice is how she got there”.
Daar is vervolgens wel weer tegenin te brengen dat het patriarchaat niet gezien moet worden als één of andere entiteit die al ons handelen bepaalt. Niet om te ontkennen dat het patriarchaat niet bestaat – het moet alleen meer gezien worden als een systeem dat opgebouwd is uit interacties van mensen. Uiteindelijk worden handelingen van mensen zeker wel beïnvloedt door het systeem, maar het is niet zo dat het vrouwen volledig ontziet van vrije wil en handeling. We zijn niet enkel slachtoffer van; we zijn niet machteloos.
And yet… focussen we te veel op individuele handelingen, dan verliezen we mogelijk uit het oog hoe deze handelingen dus wel kunnen bijdragen aan onderdrukkende systemen zoals het patriarchaat.
Maar aan de andere kant…
Conclusie (?)
Een oorlog zou ik het misschien niet noemen - maar de strijd is zeker nog niet gestreden. Om eerlijk te zijn verwacht ik evenmin dat pornografie en feminisme zich ooit volledig met elkaar zullen verzoenen, als dat ik verwacht dat hun wegen zich voor eens en altijd zullen scheiden. Er kan in ieder geval gesteld worden dat deze haat-liefde relatie feministen scherp houdt, en misschien is de discussie zelf wel belangrijker dan wie er wint.
* In Subordination, Silence, and Pornography’s Authority (1998) legt taalfilosoof Rae Langton een uitgebreide beschrijving van hoe dit in zijn werk gaat.
** Dit geldt natuurlijk ook voor andere mensen die in porno geobjectiveerd worden, zoals transgender personen.
*** Onlyfans is een website waar abonnementhouders toegang krijgen tot exclusief beeldmateriaal van personen op wie zij zijn geabonneerd. In principe hoeft dit niet seksueel te zijn, maar de praktijk wijst uit dat dit veelal wel het geval is.
Steun LOVER!
LOVER draait uitsluitend op vrijwilligers en donaties. Wil je dat Nederlands oudste feministische tijdschrift blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.